معرفی ساز سه تار

[=/off]

سه تار

سه تار ساز خلوت هنرمند با خویشتن است. جثه‌ای کوچک و ظریف از جنس چوب دارد و ناله‌ای که هنگام نواختن آن بر می‌خیزد، ارتباطی ویژه بین نوازنده و ساز بوجود می‌آورد. شاید حجم صدای سه تار به نسبت سازهای دیگر کمتر باشد، اما همین صدای نحیف از لطافت خاصی برخوردار است که باعث شده تا بسیاری از علاقه‌مندان به موسیقی و بویژه موسیقی اصیل ایرانی، به این ساز علاقه نشان داده و به یادگیری و اجرای آن بپردازند. سه تار در دسته سازهای زهی-زخمه‌ای قرار می‌گیرد و گرچه در گروه‌نوازی‌ها نیز کاربرد دارد،‌ اما بیشتر از آن بعنوان سازی که می‌توان در تنهایی و برای دل خود نواخت و لـ*ـذت برد یاد می‌شود. یار و یاور همیشگی یک عاشق حقیقی، که با آن نجوای درونی دلش را سوار بر نوایی دلنشین به صدا در‌ می‌آورد.



تاریخچه سه تار




پیشینه ساز سه‌تار ریشه در سازهای باستانی عود و تنبور دارد و در بررسی‌های تاریخی آن را هم‌خانواده سازهایی مانند دوتار و تنبور می‌دانند، اما سه‌تار امروزی از نظر ساختار، پرده‌بندی و شیوه نوازندگی شباهت زیادی به تار دارد. در برخی نگاره ها و آثار سفالی کشف شده در شهر باستانی شوش، نشانه‌هایی از سازی مشابه سه‌تار دیده شده است که قدمتی چهار هزار ساله را بیان می‌کند (حدود دو هزار سال قبل از میلاد مسیح)، اما قدیمی‌ترین نمونه‌های باقی‌مانده از این ساز ایرانی متعلق به قرن یازدهم هجری‌ (حدود چهارصد سال قبل) است. سه‌تار را یک ساز ملی، و نه قومی، می‌دانند، چرا که به فرهنگ عمومی ایرانی تعلق دارد. گفته می‌شود که در قدیم، سه‌تار بیشتر در میان طبقه اعیان و اشراف و شاهان و شاهزادگان خواهان داشته، اما میزرا عبدالله فراهانی (از اساتید برجسته موسیقی ایرانی در دوره قاجار) با شروع آموزش این ساز در کلاس درس، به تدریج آن را به سازی متداول برای همگان تبدیل کرد

 

[=/off]

سیر تحول سه تار
یقیناً مانند هر ساز دیگری، شکل و ساختار فعلی سه‌تار حاصل تغییراتی است که در راستای بهینه‌سازی این ساز توسط موسیقیدانان و متخصصین در دوره‌های پیشین بر آن اعمال شده است. شاید این سوال برایتان پیش آمده باشد که چرا “سه‌تار” چهار سیم دارد؟ یکی از مهم‌ترین تغییراتی که در سه‌تار بوجود آمده است، اضافه شدن همین سیم چهارم است که منابع متعدد به نقل از روایت شفاهی ابوالحسن صبا، درویشی به نام مشتاق علیشاه کرمانی را بعنوان فردی می‌شناسند که برای اولین بار این سیم را به ساختمان سه‌تار افزود. از همین رو، نوازندگان سه‌تار این سیم را “سیم مشتاق” نامیده‌اند. اضافه شدن سیم مشتاق به سه‌تار، باعث گسترش قابلیت‌های نوازندگی بر روی این ساز شد (محدوده صوتی فعلی سه‌تار حدود سه اکتاو است) و به ترویج آن کمک کرد. البته باید توجه داشت که این سیم از نظر زمانی “چهارمین” سیم اضافه شده به ساز است، اما از نظر ترتیب قرارگیری سیم‌ها (که شمارش آن از پایین به بالاست) سومین سیم است.
ساختمان و اجزا سه تار

 

[=/off]

سه‌تار یک ساز زهی-زخمه ای (زهی-مضرابی) به شمار می رود، به این معنا که مکانیزم تولید صوت موسیقیایی در این ساز بر مبنای ارتعاش سیم‌ها عمل می‌کند و همچنین نوازنده می‌بایست برای نواختن آن، به این سیم‌ها زخمه بزند. در مورد سه‌تار، این زخمه‌ها (مضراب‌ها) بوسیله انگشت اشاره دست راست (ناخن) زده می‌شوند، البته در شرایطی که نوازنده امکان بلند کردن ناخن انگشت سبابه را ندارد و یا ناخن شکننده دارد، می‌تواند از مضراب‌های ساختگی (مضراب شاخ یا مضراب فلزی) استفاده کند.

شکل کلی ساز از یک کاسه به اصطلاح گلابی شکل که به دسته (محل قرارگیری پرده‌ها) متصل است تشکیل می‌شود. کاسه سه‌تار بی‌شباهت به کاسه سازهای دوتار و تنبور نیست، اما از آنها کوچک‌تر است. مانند بیشتر سازهای اصیل ایرانی، بخش عمده ساز سه‌تار از چوب ساخته می‌شود. چوب‌های رایج مورد استفاده در ساخت سه‌تار، چوب گردو و توت هستند که بخاطر استحکام و هم‌چنین اثر مثبت در تشدید صوت و بالا بردن کیفیت صدای ساز از آنها استفاده می‌شود. کاسه و صفحه (سطح روی کاسه) را معمولاً از چوب توت، و دسته را معمولاً از چوب گردو می‌سازند. صفحه، تخته نازک چوبی است که روی کاسه سه‌تار قرار می‌گیرد و دارای سوراخ‌هایی برای خروج صدای تشدید یافته است. خوش‌صدا بودن سه‌تار تا حد زیادی به کیفیت صفحه بستگی دارد.

در قسمت زیرین کاسه، سیم‌گیر قرار می‌گیرد که وظیفه نگه داشتن سیم‌ها در پایین ساز را دارد، آن را پیش‌تر از جنس استخوان، اما امروزه معمولا از جنس چوب می‌سازند.

بر روی صفحه و در فاصله سه انگشتی از انتهای کاسه، قطعه ای متحرک از جنس چوب قرار می‌گیرد که به آن خرک می‌گویند. این قطعه ظریف در انتقال صدای سیم‌ها به صفحه نقش اصلی را دارد. ارتفاع خرک از یک سانتی‌متر هم کمتر است و سطح رویی آن دارای شیارهای کم‌عمقی است که سیم‌ها از داخل آنها می‌گذرند و به سمت بالای ساز می‌روند

 

[=/off]

دسته ساز سه‌تار، محل پرده‌بندی و هم‌چنین اتصال سیم‌ها به گوشی‌‌ها است. پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس روده حیوانات، الیاف پلیمری یا ابریشم هستند که عمود بر دسته ساز بر آن بسته می‌شوند تا فواصل موسیقیایی را تقسیم نموده و نظم ببخشند. سه‌تار ۲۶ پرده دارد که در تعامل با سیم‌های آن، محدوده صوتی حدود سه اکتاوی را بوجود می‌آورند. پرده ها بر روی دسته سه‌تار قابل جابجایی هستند. در حدفاصل قسمت اصلی دسته و پنجه ساز (سردسته)، شیطانک قرار گرفته است که از جنس استخوان یا پلاستیک است و کاربرد آن، تقسیم‌بندی و هدایت سیم‌ها پیش از اتصال به گوشی‌ها است. در بالاترین قسمت ساز نیز، گوشی‌ها قرار دارند که ابزار کوک کردن سه‌تار هستند. سیم‌ها که در پایین ساز به سیم‌گیر بسته شده‌اند، در بالای ساز به گوشی‌ها بسته می‌شوند و با چرخاندن هر گوشی، کوک سیم متصل به آن تغییر می‌کند.
سیم‌های سه‌تار که به آنها “وتر” نیز می‌گویند، از جنس فولاد و برنج و دارای ضخامت‌های معین هستند. همانگونه که پیش‌تر گفته شد سه‌تار در گذشته سه سیم و امروزه چهار سیم دارد که ترتیب قرارگیری آنها از پایین به بالا است. نام سیم‌ها به ترتیب به شرح زیر است:

Please, ورود or عضویت to view quote content!

 

[=/off]

نوازندگان تأثیرگذار
بزرگان بسیاری با سبک و سیاق منحصربفرد خود در نوازندگی سه‌تار، باعث اعتلای این ساز اصیل ایرانی در عرصه ملی و بین‌المللی شده‌اند، که از برجسته‌ترین این نوازندگان می‌توان به شرح زیر نام برد:
نوازندگان پیشین که در طی دوره های مختلف، سه‌تار را خوش نواخته‌اند: میرزا عبدالله فراهانی، غلامحسین درویش (درویش خان)، ابوالحسن صبا، نورعلی برومند، نصرت ابراهیمی، یوسف فروتن، ارسلان درگاهی، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، محمدرضا لطفی.
نوازندگان چیره‌دست معاصر: حسین علیزاده، داریوش پیرکانیان، داریوش طلایی، مجید درخشانی، کیوان ساکت، کیهان کلهر، حمید متبسم، بهداد بابایی، مسعود شعاری، …