معرفی ساز و آموزش <\**تاریخچه ساز سه تار**/>

[~*Yas*~]

سه تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است. این ساز در قدیم از خانواده تار و تنبور بوده است اما امروزه شباهت زیادی به تار دارد. قدیمی ترین نمونه های موجود این ساز به 1200 هجری قمری بر می گردد.نشانه هایی نیز از وجود سازی هم خانواده سه تار وجود دارد که متعلق به آثار سفالی کشف شده در شوش می باشد و قدمت آن حدود دو هزار سال پیش از میلاد است. از قدیمی ترین نمونه های سه تار ، ساز ناصرالدین شاه قاجار است که اتفاقی به دست احمد عبادی رسیده است. داستان از این قرار است که ناصرالدین شاه سه تار خود را به شخصی هدیه می دهد . بعدها فرزند همان شخص برای یادگیری سه تار نزد میرزاعبدالله (پدر احمد عبادی ) می رود. سال ها بعد وقتی صدای سه تار نوازی احمد عبادی را از رادیو می شنود و متوجه می شود که وی پسر استادش است ، این ساز را به او هدیه می دهد.

این ساز در گذشته به " سه سیم " نیز معروف بوده و در حدود دو و نیم قرن پیش توسط مشتاق علی شاه کرمانی دارای 4 سیم شد ( سیم واخون یا سیم مشتاق ، سیم سفید بین زرد و بم ) و علیرغم تناقضی که با نام آن دارد ولی در صدا دهی این ساز بسیار موثر واقع شد. این ساز به خاطر خصوصیت کم صدایی که داشت بیشتر مورد علاقه خواص و عرفا قرار گرفت و در مقابل ، ساز تار قابلیت اجرای موسیقی سنگین دستگاهی و سبک مطربی را دارا می باشد. در ظاهر یادگیری سه تار آسان است و همین امر سبب شده که بیشتر نوازندگان به آن علاقمند شوند و بعضی از آنها این ساز را بعنوان ساز دوم انتخاب می کنند.ولی از نظر شیوه صحیح مضراب زدن و تکنیک درست نوازندگی این ساز هنوز مطالعه و دقت زیاد می طلبد. شیوه نواختن با توجه به تکامل و تکوین فیزیکی ساز در طول زمان تغییر می کند و نسل به نسل منتقل می شود و اینجاست که تلاش و ممارست استادان و شاگردان عاشق که دارای زوق و قریحه هستند ، نقش اساسی ایفا می کند. در اوایل قرن بیستم و با پیدایش امکانات ضبط صدا ، علاقمندان موسیقی نیز از آن بهره جستند و به ضبط آثار خود پرداختند اما در این بین سه تار جز سازهایی قرار گرفت که لطمه زیادی خورد ، چرا که امیکروفون ها بسیاز ضعیف بود و صدای سه تار در صفحات گرامافون شنیده نمی شد و باعث شد که امروزه آثار تکنوازی سه تار با ارزش اساتید برجسته ای چون میرزا عبدالله فراهانی و شاگردش ، درویش خان در دسترس نباشد و در نتیجه امکان مطالعه بیشتر این ساز برای محققان میسر نشود.اما خوشبختانه قطعات زیادی از سه تار نوازی ابوالحسن صبا که شاگرد مستقیم این دو استاد بود، در دست است. کارشناسان معتقدند که شیوه سه تار نوازی صبا برگرفته از ساز قدماست . از آنجایی که صبا در سنین کودکی و نوجوانی به یادگیری این ساز پرداخته ، جملاتش عینا معنای دقیق " سه تاری " را بیان می کند . در مقایسه با صبا ، دیگر نوازندگان این ساز که اغلب ساز دیگری نیز می نوازنند ، طرز بیان جملاتشان با سه تار نامانوس است. متاسفانه عده ای از صبا خواستند که در رادیو سه تار ننوازد که وی با توجه به علاقه زیاد در نوازنندگی ویولن پیشنهاد را قبول کرد و همین امر سبب شد که شیوه سه تار نوازی و تکنیک صحیح و اصیل نوازندگی سه تار برای علاقمندان و کارشناسان موسیقی ناشناخته باقی بماند. از دلایل دیگری که مانع پیشرفت این ساز بود ، ویژگی منحصر به فرد این ساز است. سه تار سازی کم صدا ، با حالتی گرفته و نهفته است بنابراین کسانی به این ساز علاقمند می شوند که درون گرا و گوشه گیر هستند ( از آنجایی که این ساز با کنار ناخن انگشت دست راست نواخته می شود، صدای ساز با اعصاب و روان نوازنده ارتباط مستقیمی پیدا می کند. به همین دلیل این ساز را همدم اوقات تنهایی می نامند.) و این خصیصه باعث ترویج کمتر این ساز نسبت به سازهای دیگر است. به طوری که با وجود تعداد زیاد سه تار نوازان ، عده ی کمی حاضر بودند برای عموم اجرا کنند و در رادیوی آن زمان کسی به عنوان نوازنده سه تار معرفی نشد. در سال 1329 احمد عبادی تکنوازی سه تار را در رادیو آغاز کرد و به این ترتیب صدای این ساز به گوش مردم رسید. با توجه به اینکه در این دوران موسیقی و فرهنگ غربی در ایران رواج یافته بود ، عبادی را بر آن داشت تا با توجه به ذوق و قریحه فطری اش ، تغییراتی در شیوه نوازندگی این ساز اعمال کند و این ساز را با سازهای دیگر چون سنتور و تار هماهنگ کند.در دهه 1350 هنرجویان و محصلان موسیقی چندین ردیف را از استادان بازمانده ضبط کردند و آن را از خطر فراموشی نجات دادند. یکی از اساتید به نام معاصر در سه تار نوازی ، استاد جلال ذوالفنون بود که متاسفانه او نیز بر اثر بیماری فوت کرد اما کمک شایانی به حفظ اصول نوازندگی این ساز کرد.نوازندگان معاصر برای توسعه موسیقی مدرن ایرانی ، آثاری خلق کرده اند که حال و هوای جدیدی به این ساز بخشیده اند . در سه تار نوازی مدرن ، نوازندگان از مضراب سیمی استفاده می کنند که صدای شفاف تری خلق می کند و علاوه بر این گسترش امکانات این ساز را به همراه دارد.

 

[~*Yas*~]

ساخت سه تار و اجزای آن:

برای ساخت این ساز از چوب ( معمولا گردو و توت) برای بدنه ، صفحه و دسته آن استفاده می شود.جنس سیم ها از برنج یا فولاد است و از استخوان برای تزیینات دسته ، شیطانک و گاهی اوقات سیم گیر بهره می برند.سه تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. خرک روی صفحه و سیم گیر در انتهای کاسه قرار دارد به گونه ای که اگر ساز ایستاده روی زمین باشد ، سیم گیر با زمین در تماس است.در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرار گرفتن گوشی ها یا ابزارهای تنظیم کوک است.سه تار در مقایسه با تار فاقد جعبه گوشی است و گوشی ها روی سرپنجه سوار شده اند و داخل آن نیستند. سه تار دارای چهار سیم ( سیم یکم: حاد از جنس فولاد ، سیم دوم: زیر از جنس برنز ، سیم سوم : مشتاق یا زنگ از جنس فولاد و سیم چهارم : بم از جنس برنز )می باشد. کاسه سه تار از نظر ساختاری مانند عود و تنبور است ولی با این تفاوت که کوچکتر و گلابی شکل است. روی کاسه سه تار با تخته ای نازک از چوب پوشیده شده است که آن را صفحه می نامند. صفحه دارای سوراخ هایی است که برای خارج شدن صدا تعبیه شده اند.دسته سه تار حدودا 40 تا 48 سانتی متر است و قسمتی که گوشی ها در آن تبیه می شوند ، 12 سانتی متر و پهنای دسته 3 سانتی متر است.برای زیبایی و همچنین عمر بیشتر این ساز می توان برای پوشاندن دسته از استخوان شتر استفاده کرد.

 

[~*Yas*~]

خرک قطعه ایست متحرک که روی صفحه و به فاصله سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه تار بین 5 تا 6 سانتی متر و ارتفاع آن کمتر از 1 سانتی متر بوده و از جنس چوب ساخته می شود.سیم ها با عبور از شیارهای کم عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشی ها می رسند. سیم گیر در بخش پایانی کاسه قرار دارد و برای نگهداری سیم ها استفاده می شود.

برخی از نوازندگان نامدار این ساز:

میرزا عبدالله

درویش خان

ابوالحسن صبا

نورعلی برومند

یوسف فروتن

داریوش صفوت

احمد عبادی

جلال ذوالفنون

محمدرضا لطفی

حسین علیزاده

داریوش طلایی

داریوش پیرنیاکان

مجید درخشانی

کیوان ساکت

حمید متبسم

مسعود شعاری

بهداد بابایی

 

[~*Yas*~]

شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنجه ساز قرار می گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم بندی سیم ها در قسمت بالای دسته می باشد. سیم ها از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می شوند.با چرخاندن گوشی ها می توان ساز را کوک کرد. و آخرین بخش ، پرده های این ساز است. پرده ها ، نخ های باریکی از جنس روده حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دسته سه تار به صورت سه لایی و چهارلایی بسته می شوند و وظیفه تقسیم بندی فواصل موسیقیایی را بر عهده دارند. تعداد پرده ها 26 عدد است که یکی از آنها قبل از شیطانک بسته می شود و فاصله آن با شیطانک در صدای سه تار موثر است.

کوک سه تار:

نت پایه کوک سه تار و تار معمولا نت "دو" برای سیم یکم است و بقیه سیم ها بر اساس سیم اول کوک می شود.در بعضی موارد برای تمرین از پایه نت "لا" برای کوک سیم یکم استفاده می شود چرا که صدای ساز بم تر بوده و گوش نوازنده را آزار نمی دهد. دلیل دیگر استفاده از نت "لا" ، شل تر بودن سیم هاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم رسیده و عمر مفید آن بالا می رود. معمولا برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می شود ، اما بسته به دستگاه ، احساس نوازنده و تم آهنگ مورد نظر می تواند متفاوت باشد.