وضعیت کشاورزان ایران پس از فروپاشی ساسانیان

[Elka Shine]

نویسنده‎ی این جستار ، آقای «مرتضی حماسی» است.




آبشخور :

تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده ی هجدهم میلادی ، تالیف ن.و پيگولوسکايا ،

آ. یو . ياکوبوسکي ، ای.پ. پطروشفسکي ، آ.م. بلنيتسکي ، ل.و استرويوا ، ترجمه کریم کشاورز ،

تهران : پیام ، ۱۳۵۳ ، رویه ۱۶۱ - ۱۶۲ .

****

بلاذري نقل می کند که خلیفه علی ماهوی حاکم مرو را به کوفه نزد خویش خواند و درباره ی

وصول مالیات به وی به مذاکره پرداخت . قرار بر این شد که خلیفه فرمانی صادر کند که دهقانان و

کدخدایان روستا جزیه را گرد آورده به ماهوی بپردازند و وی آن را به خلیفه ارسال دارد . بدین طریق

دهقانان در بهره کشی از مردم مغلوب شریک اعراب می شدند . اختیار روستائیان بالکل به ایشان

داده شده بود و دهقانان مسئول وصول مالیات بودند ولی این امر برای ایشان سودمند بود زیرا وصول

مالیات سهم معتنابهی از محصول کشاورزی و مصنوعات پیشه وران به جیب ایشان می رفت . خود

ماهوی نیز در بهره کشی از کشاورزان ایرانی آلت فعل دستگاه خلافت شده بود و در عوض مانند دیگر

ملاکین بزرگ محلی که فرمانبردار اعراب گشته بودند - ثروت و اراضی و اموال غیر منقول و منقول

خویش را حفظ کرد .

سنگینی بار این شیوه ی وصول مالیات بالتمام بر دوش کشاورزان ایران قرار داشت . در عهد ساساني

ملاکین بزرگ اراضی و دولت از روستائیان بهره کشی می کردند و در عهد حکومت اعراب نیز کماکان اصولا

این وضع ادامه داشت ولی میزان خراج و جزیه فوق العاده بیش از زمان ساسانیان بود . گذشته از این

تفویض حق وصول مالیات به دهقانان و کدخدایان ، کشاورزان را بیش از پیش تابع و وابسته ی طبقه ی

حاکمه می ساخت . وضع روستائیان از جهت دیگری نیز بدتر شده بود زیرا اعراب بیش از زمان گذشته

از مردم روستا کار اجباری طلب می کردند مانند حفر و تنقیه مجاری آبیاری ، احداث و تعمیر جاده ها ،

ساختمان حصار قلعه ها ، مسجدها و کاخ ها برای حکام عرب و غیره .

همین که خلفا موضوع « مُهر کردن » افراد روستا را معمول داشتند ، وضع کشاورزان تحمل ناپذیر شد .

این عمل چنین بود که به گردن هر روستایی که خراج و جزیه می پرداخت صفحه ای سربی می آویختند

و روی آن مشخص می کردند که این مرد اهل کدام رستاق ( بخش ) و دهکده است . اگر مرد روستایی

به ناحیه ی دیگری می رفت ، وی را بازداشت کرده به محل سکونتش که بر صفحه نوشته بود

اعزام می کردند ، اگر کشاورزی به نقطه ای می رفت و صفحه ی سربی را به گردن نمی داشت ، وی

را بعنوان ولگردی بازداشت می کردند . این صفحه را فقط پس از پرداخت تمام مالیات از گردن ها دور

می کردند و مجددا هنگام حاصل نو می آویختند . بر اثر بکار بستن شیوه ی مُهر زنی ، کشاورزان قادر

نبودند از پرداخت جزیه و خراج تخلف کنند .

این رسم که داغ بردگان را به یاد می آورد ، در نظر روستائیان ایران که هنوز نظامات جماعت آزاد و

خودمختار روستایی را به یاد داشتند تخفیف و توهینی شمرده می شد . شیوه ی « مُهر زدن » ،

تقریبا در تمام کشورهای تابع اعراب - در مصر و بین النهرین و ارمنستان و آذربایجان و ایران و

آسیای میانه معمول بوده.