پیراستن به شیوهٔ قلم

[! "هدافتحی" !]

اصل نهم: علایم نگارشی

نشانه‌گذاری (Punctuation)، به کار بردن نشانه‌ها و علامت‌هایی است که خواندن و در نتیجه، فهم مطلب را آسان و به رفع برخی ابهام‌ها کمک می‌کند.

نشانه‌گذاری در ویرایش می‌تواند از جمله ساده‌ترین موارد رعایت درست‌نویسی و خوانانویسی و عامل رفع بسیاری از ابهام‌ها به شمار آید؛ اما متأسفانه به این مقوله در نوشتار، کمتر توجه می‌شود. باید توجه داشت که در نشانه‌گذاری، زیاده‌روی و کوتاهی، هر دو عیب است. نشانه‌گذاری، امری دقیق و قانونمند است؛ ذوقی و دل‌بخواهی نیست.

در زبان فارسی جهت نوشتن به طور کلی تنها از دوازده علامت زیر استفاده می‌شود.
۱_نقطه «.»
۲_ کاما یا ویرگول «،»
۳_ دونقطه «:»
۴_ پرانتز «()»
۵_ براکت یا کروشه «[]»
۶_ گیومه «»
۷_ علامت تعجب «!»
۸_علامت سوال «؟»
۹_ نقطه ویرگول «؛»
۱۰_ سه نقطه «...»
۱۱_ خط تیره «-»
۱۲_ ستاره «***»
هر کدام از موارد به طور مفصل شرح داده می‌شود.

 

[! "هدافتحی" !]

نشانه‌گذاری (Punctuation)، به کار بردن نشانه‌ها و علامت‌هایی است که خواندن و در نتیجه، فهم مطلب را آسان و به رفع برخی ابهام‌ها کمک می‌کند.
نشانه‌گذاری به معنای امروزی آن، در زبان فارسی، سابقه چندانی ندارد و در یکی دو قرن اخیر، به پیروی از نوشته‌های غربیان در زبان فارسی نیز رایج شده است. اصول نشانه‌گذاری در زبان فارسی، برگرفته از زبان‌های اروپایی، به خصوص فرانسوی و انگلیسی است. هیچ نوع نشانه‌گذاری شاخصی در کتابت زبان فارسی تا پیش از آشنایی ایرانیان با زبان و خط ملت‌های غربی وجود نداشته است.

نشانه‌گذاری در ویرایش می‌تواند از جمله ساده‌ترین موارد رعایت درست‌نویسی و خوانانویسی و عامل رفع بسیاری از ابهام‌ها به شمار آید؛ اما متاسفانه به این مقوله در نوشتار، کمتر توجه می‌شود. باید توجه داشت که در نشانه‌گذاری، زیاده‌روی و کوتاهی، هر دو عیب است. نشانه‌گذاری، امری دقیق و قانونمند است؛ ذوقی و دل‌بخواهی نیست.
برای نشان‌دادن اهمیت نشانه‌گذاری، به قطعه شعر زیر از سهراب سپهری توجه کنید که به دو صورت مختلف می‌توان آن را خواند و معنا کرد که هر دو خوانش، به ابعاد هنری شعر، کمک می‌کند:

کوچه باغش پُرموسیقیِ باد
کوچه باغش پُرموسیقیْ باد

در خط اول، «باد» همان معنی معمولی را می‌دهد؛ در حالی که در خط دوم، «باد» یک فعل دعایی است.

 

[! "هدافتحی" !]

حال که با نشانه‌گذاری و اهمیت آن آشنا شدیم، با کاربرد نشانه نقطه در زبان فارسی آشنا می‌شویم:

کاربرد نقطه در زبان فارسی

۱. در پایان جمله‌های خبری یا انشایی:

✅دور تازه مذاکرات ایران با گروه ۵+۱ در ژنو برگزار می‌شود.
✅هر که بامش بیش، برفش بیشتر.

۲. بعد از کوته‌پاسخ‌ها:

✅پرسیدم: «دیدنش رفتی؟» گفت: بله.

۳. پس از نشانه‌های اختصاری:

✅سال ۳۲۲ ق. م. (قبل از میلاد مسیح)
✅سال ۴۲۸ هـ. ق. (هجری قمری)
هـ. الف. سایه (هوشنگ ابتهاج)
✅O. N. P. E (انجمن ملی حمایت کودکان)

نکته ۱: در هنگام نوشتن نشانه‌های اختصاری کلمات خارجی با حرف‌های فارسی، اگر کلمه‌ فارسی، دو یا چند حرفی باشد، لازم نیست بین اجزای آن‌ها نقطه بیاید:

B. B. C > بی‌بی‌سی
J. B. Pristly > جی‌بی‌پریستلی

ولی اگر کلمه فارسی، تک‌حرفی باشد، نشانه نقطه می‌آید:

D. D. T > د.د.ت

نکته ۲: بین نشانه‌های اختصاری مشهور می‌توان نقطه نگذاشت:

NATO > ناتو

۴. پس از نقل‌ قول غیرمستقیم یا جملات پرسشی غیرمستقیم:

✅دیروز به استاد گفتم که کتاب جدیدش کی چاپ می‌شود.

دقت داشته باشیم که در پایان چنین جملاتی، به اشتباه، نشانه سوال قرار ندهیم.

۵. پس از اعداد و حرف‌های فارسی و لاتین برای جداکردن عنوان‌ها از یکدیگر:

۱. آ. A. و I.

در موارد زیر، به افزودن نقطه، نیازی نیست:

آ. پس از پانویس‌هایی که به شکل جمله نیستند:

1. Vahid Damanafshan✅

(توضیح: عدد ۱ باید به انگلیسی باشد که متأسفانه در اینجا، به فارسی نشان داده شده است.)

ب. توضیح شکل‌ها، عکس‌ها و جدول‌ها که به شکل جمله نیستند:

✅شکل ۷. ۱۲: پراکندگی جمعیت در مناطق شهری

پ. پس از عنوان کتاب، مقاله، خبر، حتی اگر به شکل جمله باشد:

✅شهری که در آن زیستم

نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه کنید، رعایت فاصله بین نشانه نقطه و کلمه‌های قبل و بعد از خود است. نشانه نقطه به کلمه قبل از خود می‌چسبد؛ اما یک فاصله با کلمه بعد از خود دارد.

 

[! "هدافتحی" !]

کاربرد کاما در جمله
ویرگول، کاما یا درنگ‌نما، نشانه مکث کوتاه در جمله است و نشان می‌دهد که اجزای دو طرف آن با هم پیوند دارند. در ادامه کاربردهای آن را با هم می‌بینیم.


۱. میان دو جمله پایه و پیرو:

✅اگر درس نمی‌خواندم، قبول نمی‌شدم.
✅کارهایی که او انجام می‌دهد، شایسته یک مدیر نیست.

۲. برای عطف کلمه‌ها، جمله‌ها، عبارت‌ها و سازه‌های هم‌پایه:

✅افزایش قیمت جهانی کاغذ، تأخیر در واردات، بازگشایی مدارس و اختلاف عرضه و تقاضا، موجب افزایش شدید قیمت کاغذ شد.
✅کشور ایران دارای جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی زیادی است.

دقت داشته باشید که قبل از آخرین کلمه یا عبارت، به جای کاما، واو می‌آید.

۳. در آغاز و پایان جمله‌ها یا عبارت‌های معترضه که به صورت صفت، بدل، جمله تفسیری، توضیحی یا دعایی می‌آید:

✅ابوسعید که رحمت خداوند بر او باد، عارفی وارسته بود (جمله دعایی)
✅احمد عادل، رئیس کتابخانه، از سفر بازگشت. (عبارت وصفی)
✅شناختن این نویسنده، چنان که او بود، آسان نبود. (عبارت وصفی)
✅عباس آقا که مدتی در سفر بود، حالا با خانواده‌اش زندگی می‌کند. (جمله توضیحی)

دقت داشته باشید که اگر جمله بدلی و معترضه، طولانی باشد، بهتر است از خط فاصله استفاده کنیم:

✅سید اشرف‌الدین-مدیر و دبیر روزنامه مشهور نسیم شمال و شاعر آزادی‌خواه و طرفدار توده محروم و مسلمان-از میان مردم برخاست.

۴. بعد از گروه قیدی در آغاز جمله:

✅سرانجام، مذاکرات ایران با سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان پایان یافت.
✅به عبارت دیگر، افزایش تولید، همان افزایش سرمایه است.

۵. برای جلوگیری از اشتباه در خواندن جمله، یعنی در جایی که ممکن است خواننده، کلمه‌ها را با کسره اضافه بخواند یا دو کلمه، شبیه هم باشد:

✅پس از این اقدامات قانونی، مجلس بررسی دو لایحه دیگر را به آینده موکول کرد.
✅استاد، غلامحسین یوسفی را ادیبی برجسته معرفی کرد.
✅پس از این مسئله، مسئله افزایش تعداد خانوارها اهمیت بیشتری دارد.

توجه داشته باشید که در نثر کهن، گاهی متمم با دو حرف اضافه به کار می‌رفت. برای درست خواندن چنین جمله‌هایی لازم است پس از حرف اضافه متمم، از ویرگول استفاده کنیم:

✅کمندی به فتراک زین بر، ببست.

۶. برای جدا کردن اعداد، نشانی و اطلاعات کتاب‌شناختی:

✅در جلدهای ۲، ۸، ۱۲، ۱۸ و ۲۰ تفسیر ابوالفتح رازی، به موضوع اشاره شده است.

دقت داشته باشید که نوشتن اعداد در این گونه موارد، از راست به چپ است که در آخرین عدد به جای «،» از «و» استفاده می‌شود.

✅در سال ۱۳۸۷، ۱۰۰۰۰۰ نفر به دانشگاه‌های کشور راه یافتند.
✅تهران، خیابان سیندخت شمالی، خیابان زرین، پلاک ۳، مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس
آرین‌پور، یحیی، از صبا تا نیما، تهران، زوار، ۱۳۶۵

توجه داشته باشید که در موارد زیر، هیچ‌گاه از ویرگول استفاده نکنید:

آ. در شعر اگر بین سازه‌های هم‌پایه، «و» عطف قرار گرفته باشد، به دلیل بر هم خوردن وزن شعر نمی‌توان از ویرگول استفاده کرد:

✅ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند

ب. قبل از «و»، «یا»، «سپس»، «پس»، «که» و کلمه‌های عطف و فعل.

پ. بعد از «را»، «که»، «اگر» و حروف اضافه.

نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه کنید، رعایت فاصله بین نشانه کاما و کلمه‌های قبل و بعد از خود است. همان‌طور که در شکل زیر نیز می‌بینید، کاما به کلمه قبل از خود می‌چسبد؛ اما یک فاصله با کلمه بعد از خود دارد.

 

[! "هدافتحی" !]

کاربرد پرانتز ()

۱. افزودن مطالبی خارج از فحوای طبیعی کلام به متن. باید توجه داشت که آوردن مطالب داخل پرانتز، زمانی شایسته است که ذکر آن ضروری باشد:

✅به زعم برنامه‌سازان، زیرنویس‌کردن لفظ استاد دانشگاه یا کارشناس در گزارش‌های تلویزیونی (و هیچ‌وقت نمی‌نویسند کدام دانشگاه، کدام رشته، چه کارشناسی) برای ضمانت‌دادن به بینندگان کافی است.

۲. آوردن معنا یا معادل کلمات و عبارات:

✅افعال یا گذرا (متعدی) هستند یا ناگذر (لازم).
✅این سازمان باید مساله سنخ‌شناسی (تیپولوژی) انجمن‌های خصوصی و تخصصی را روشن کند.

۳. ذکر منبع مطلبی که پیش از پرانتز آمده است:

✅حجم تصدی‌های اجتماعی، فرهنگی، تولیدی و خدماتی دستگاه‌های اجرایی در سال ۱۳۸۴ در مقایسه با سال ۱۳۸۳ دست کم ۳ درصد کاهش می‌یابد (بند «ب» ماده ۱۴۵).

✅در بحبوحه جنگ جهانی دوم، قوای شوروی، شهر انزلی را چند بار بمباران کردند (علی‌نژاد، ۱۲:۱۳۸۵).

۴. همراه با علامت سوال برای تعجب، تردید و تمسخر:

✅خیلی اهل گذشت (؟) است.

۵. برای نشان دادن کوته‌نوشت‌ها:

✅امام علی (ع)
✅سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)
✅هوشنگ ابتهاج (هـ. الف. سایه)

۶. ذکر تاریخ تولد یا وفات:

✅صائب (۹۸۶-۱۰۸۶ هـ.ق) شاعر برجسته سبک هندی است.

۷. در فرهنگ‌ها توضیحات لازم مقوله‌های دستوری، مشخصات واژه یا هر توضیح دیگر:

✅سحاب (اِ) (ع): ابر (اِ: اسم ع:عربی)

در کاربرد علامت پرانتز یا کمانک، باید به چند نکته زیر نیز توجه داشت:

آ. هنگام استفاده از پرانتز، داخل آن «یا» و «یعنی» نمی‌آوریم.

ب. اگر مطلب داخل پرانتز، جمله کامل باشد، نشانه نگارشی، داخل پرانتز می‌آید.

پ. جمله داخل پرانتز می‌تواند همراه با گیومه یا قلاب هم باشد: («») ([])

ت. بهتر است از کاربرد پرانتز داخل پرانتز و دو پرانتز به دنبال هم (جز در فرمول‌نویسی) پرهیز کنیم.

نکته پایانی اینکه علامت پرانتز با یک فاصله از کلمه قبل و بعد از خود نوشته می‌شود؛ اما متن داخل آن، بدون فاصله با آن قرار می‌گیرد.

 

[! "هدافتحی" !]

کاربرد براکت یا کروشه [ ]

۱. اضافه کردن کلمات الحاقی و فراموش‌شده در تصحیح متون یا هر نوع نوشته‌ای:

✅گفت: «من مردی طرّارم [تو] این زر به من امانت دادی.»
✅وی همچنین بر لزوم تخصیص بودجه به سازمان [ملی جوانان] تأکید کرد.

۲. دستورهای اجرایی کارگردان، توضیحات و توصیفات در نمایش‌نامه و فیلم‌نامه:

✅مرد زخمی [در حالی که خود را بر زمین می‌کشید] گفت: «دیگر طاقت ندارم.»

۳. برای مشخص‌کردن نامعلوم بودن محل ناشر [بی‌جا]، تاریخ نشر [بی‌تا] و ناشر [بی‌نا] در کتاب‌شناسی منابع:

✅تهران، مرکز، [بی‌تا]
✅تهران، [بی‌نا]، ۱۳۸۶
✅[بی‌جا]، سبلان، ۱۳۶۰

۴. سه نقطه تعلیق (هنگام حذف) در درون قلاب می‌آید:

✅همی بباید دانست کی ایزد […] از بندگان خود جز نیکوکاری چشم ندارد.

۵. به جای پرانتز در درون پرانتز دیگر:

✅ویرایش فنی (شامل بندنویسی [پاراگراف‌بندی]، نشانه‌گذاری [سجاوندی]، شیوه املای کلمات، دستور خط [رسم‌الخط] و اصلاح شکل ظاهری نوشته) و ویرایش زبانی (اصلاح ساختار زبانی و دستوری و اصلاح واژگان و ساده‌سازی و روان‌سازی متن) را می‌تواند یک نفر بر عهده گیرد.

۶. در فرهنگ‌نگاری معادل‌های مدخل داخل قلاب می‌آید:

✅فرشته [فریشته، افریشته، فریسته] معادل ملک و سروش است.

چند نکته

آوردن چند کروشه (جز در فرمول‌نویسی) پسندیده نیست و بهتر است با تغییر جمله‌بندی بین کروشه‌ها فاصله انداخت.اگر درون کروشه، جمله کامل بیاید، علائم جمله مثل گیومه و پرانتز درون کروشه می‌آید:
✅یکی از مسافران [در حالی که بسیار نگران بود.] به سرعت به سوی جایگاه حرکت می‌کند.

تا آنجا که ممکن است، به جای استفاده از کروشه یا قلاب در متن (به خصوص جمله‌های طولانی توضیحی) بهتر است از پانویس استفاده کنیم.

نکته پایانی اینکه علامت کروشه با یک فاصله از کلمه قبل و بعد از خود نوشته می‌شود؛ اما متن داخل آن، بدون فاصله با آن قرار می‌گیرد.

 

[! "هدافتحی" !]

کاربرد علامت تعجب «!»


۱. در حالت تعجب:

✅چه هوای خوبی!

۲. در حالت شگفتی:

✅به به از آفتاب عالم‌تاب!

۳. در حالت نهی:

✅زنهار میازار ز خود هیچ دلی را!

۴. در حالت تحسین:

✅حقا که این کتاب، شایسته دریافت جایزه است!

۵. در حالت خطابی:

✅آقای رییس جمهور!
✅دبیر کل محترم!
✅حاضران گرامی!

۶. در حالت نفرین:

✅الهی خیر نبینی!

۷. در حالت تحقیر:

✅زهی خیال باطل!

۸. در حالت تأسف:

✅افسوس که این مزرعه را آب گرفته!

۹. در حالت استهزایی:

✅شب عید است و یار از من چغندر پخته می‌خواهد!

۱۰. در حالت تأکیدی:

✅به هوش باش!

۱۱. در حالت هشدار:

✅به دره نزدیک می‌شوید!

نکته آخر اینکه علامت تعجب نیز مانند نشانه‌های نقطه، ویرگول، نقطه ویرگول، دو نقطه و سوال، به کلمه قبل از خود می‌چسبد؛ اما با کلمه بعد از خود یک فاصله دارد.

 

[! "هدافتحی" !]

کاربرد نشانه یا علامت سه‌نقطه آشنا ...

۱. برای نشان‎دادن ادامه مطلب و به جای عبارت‌هایی چون: «و غیره»، «مانند این‌ها» و «از این قبیل»:

✅گزارش انواع مختلفی دارد: علمی، فرهنگی، اجتماعی و... .
(اگر جمله به سه نقطه ختم شود، در پایان آن با فاصله یک نقطه قرار می‌دهیم.)

۲. برای نشان‎دادن حذف در آغاز، میانه یا پایان نوشته:

✅…و زنی پارسا داشت با رأی و تدبیر.

۳. به جای اسم جلاله یا محرمانه نگاه داشتن نام اشخاص:

✅بسم ا…
آقایی به نام… به آقای… تلفن می‌زند.
✅آقای گـ… از سفر برگشت.

۴. برای نشان دادن افتادگی در نسخه خطی:

✅…نی توان الله شد می‌توان موسی کلیم‌الله شد

معمولاً در شعر برای برابرکردن طول هر مصراع، به اندازه کلمه‌های حذف‌شده، از نقطه‌چین استفاده می‌شود.

۵. برای نشان‌دادن کشش هجا در گفتار (به خصوص در فیلم‌نامه، نمایش‌نامه و داستان):

✅«در دنیا… همین یک طوطی را… داشتم… جان شما… جان طوطی… او را بسپرید به…» و ناگهان خاموش شد.

✅سقف هر…ی ریخت.

چند نکته

آ. هرگاه سه‌نقطه در آخر مطلب بیاید و به یکی از نشانه‌ها منتهی شود، بین سه‌نقطه و آن نشانه، یک فاصله قرار می‌دهیم:

✅پیامدهای ترافیک سنگین عبارت‌اند از: اتلاف وقت، افزایش مصرف سوخت، بالا رفتن هزینه حمل و نقل و… .

ب. برخی به جای سه‌نقطه هنگام حذف یا افتادگی یا کشش هجا از نقطه‌های بیشتری استفاده می‌کنند که این کار به هر دلیل، درست نیست:

✅با تمام نیرو فریاد زد: آها……………ی کجایی؟ (نادرست)

پ. اگر حذف مطلبی تا پایان و به طور کامل انجام گرفته باشد، به جای سه‌نقطه از «الخ» یا «الخ/نوشته/آیه و…» استفاده می‌کنیم.

ت. کاربرد نقطه‌چین با سه‌نقطه متفاوت است. نقطه‌چین برای حذف دقیق و یا نشان‎دادن حجم حذف و یا فاصله‌گذاری و نظایر آن استفاده می‌شود.

نکته پایانی اینکه علامت سه‌نقطه نیز مانند دیگر نشانه‌های نگارشی، به کلمه قبل از خود می‌چسبد؛ اما با کلمه بعد از خود یک فاصله دارد.

 

[! "هدافتحی" !]

کاربرد علامت خط فاصله (-)



۱. جداکردن دو کلمه که دو جنبه مختلف از یک منظور را نشان می‌دهد:


✅مباحث هنری-ادبی علاقه‌مندان خاص خود را دارد.


۲. برای نشان‎دادن فاصله زمانی و مکانی به معنای «تا» و «به»:


✅امشب قطار تهران-مشهد با تاخیر می‌آید.


۳. برای نشان‎دادن حد فاصل دو عدد (صفحه، تاریخ):


✅سال‌های ۱۳۴۰-۱۳۴۵ بسیار خاطره‌انگیز بودند.


دقت داشته باشید که عدد کوچک‌تر باید سمت راست قرار گیرد.


۴. در آغاز متن‌های گفتگویی (نمایشی، تلفنی و داستانی) به جای نام گوینده و برای پرهیز از تکرار نام‌ها:


✅– چرا دیر کردی؟

– ماشین گیرم نیامد.


۵. در دو طرف جمله‌های معترضه (اغلب طولانی و تاکیدی):


✅این استدلال او -که غیرقابل انکار بود- همه را مجاب کرد.


۶. برای شکستن یا تقطیع واژگان به هجاهای آن برای مقاصد مختلف:


✅پیش‌دانشگاهی چند بخش است: پیش – دان – ـِش – گاه – یی

مَ – مَ – مَن هم مِ – مِ – مثلِ تُـ تُ – تو (انعکاس لکنت زبان در نوشتار)


۷. میان اجزای برخی ترکیب‌ها که تلفظ یا خوانش آن‌ها دشوار است:


✅پیمان گِس-گلشاییان


۸. برای تقسیم‌بندی یا ذکر گیرندگان نامه:


✅گیرندگان:

– رئیس محترم دانشگاه

– معاون محترم پژوهشی

– کارگزینی هیئت علمی


✅این دانشگاه سه دانشکده دارد:

– دانشکده علوم انسانی

– دانشکده فنی مهندسی

– دانشکده علوم پایه

 

[! "هدافتحی" !]

کاربرد علامت سوال«؟»

۱. پس از جمله پرسشی یا پرسش تأکیدی:
در
✅تاکنون برای رفع نیازهای جوانان روستایی چه اقداماتی صورت گرفته است؟ (جمله پرسشی)
مگر نمی‌دانی الان ساعت چند است؟ (پرسش تأکیدی است؛ یعنی می‌داند؛ ولی به قصد تأکید، یادآوری می‌کند)

توجه داشته باشید که در سه مورد زیر به جای علامت سوال، از نقطه استفاده می‌کنیم:

آ. اگر سوال، حالت خواهش یا فرمان داشته باشد:

✅ممکن است فردا شما را ملاقات کنم.

ب. سوال، غیرمستقیم باشد:

✅لطفاً بگویید در کجا زندگی می‌کنید.

پ. صورت سوال برای حل تمرین باشد:

✅علت تغییرات آب و هوایی را بنویسید.

۲. برای نشان دادن حدس، گمان و تردید:

✅تلفات این حادثه، ۳۵۰ نفر (؟) گزارش شده است.

۳. در نقل قول مستقیم:

✅گفت: تا کی این ماجرا ادامه خواهد داشت؟

دقت داشته باشید همان‌طور که در بالا گفته شد، در نقل قول غیرمستقیم یا زمانی که پیش از جمله نقل‌شده، حرف ربط «که» بیاید، به جای علامت سوال، نقطه گذاشته می‌شود:

✅ریشی درون جامه داشتیم و شیخ هر روز بپرسیدی که چون است و نپرسیدی کجاست.

۴. برای نشان دادن مفهوم استهزا و تمسخر:

✅او واقعاً نابغه (؟) است.

۵_آوردن علامت سوال به جای علامت تعجب با استفاده از دو یا چند علامت سوال برای نشان دادن تعجب زیاد، درست نیست:

✅مگر امروز امتحان نداشتیم؟؟؟؟؟؟؟؟ (که اشتباه است)

۶_هر گاه چند جمله سوالی پشت سر هم قرار گیرد، اغلب فقط در آخرین جمله، علامت سوال می‌آید:

✅خودت بریدی و دوختی و پوشیدی؟

نکته آخر اینکه علامت سوال نیز مانند نشانه نقطه، ویرگول، نقطه ویرگول و دو نقطه، به کلمه قبل از خود می‌چسبد؛ اما با کلمه بعد از خود یک فاصله دارد.