سياست های مذهبی فاطميان در مصر در دوره ی اقتدار (358 - 427 ق)

[Elka Shine]

سياست های مذهبی فاطميان در مصر در دوره ی اقتدار(358 - 427 ق)


پژوهشنامه ی انجمن ايرانی تاريخ
سال اول، شماره ی سوم، پائيز 1389 ، صص 25 46

احمد بادكوبه هزاوه ( دانشيار گروه تاريخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران) ، علی بيات ( استاديار گروه تاريخ و تمدن ملل اسلامي دانشگاه تهران)، زينب فضلی (دانشجوی دكتري تاريخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران)

چكيده

فاطميان پس از تسلط بر مصر ( 358 ق)، با وجود اتخاذ سياست تسامح مذهبی ،درصدد گسترش عقايد اسماعيلی در اين سرزمين برآمدند. پژوهش حاضر ، برآن است تا با تبيين سياست های مذهبی فاطميان در دوره ی اقتدار سياسی(358 - 427 ق)، كوشش های خلفای فاطمي را در جهت ترويج و فراگير كردن مذهب اسماعيلی در مصر، مورد بررسی تحليلی قرار دهد. در اين دوره، به رغم كوشش هايی كه برای فراگيری عقايد اسماعيلی در ميان مردم مصر صورت گرفت، سياست تسامح مذهبی فاطميان در برابر اديان و مذاهب ديگر ، موجب بی نتيجه ماندن اين كوشش ها شد.

مقدمه

فاطميان پس از تسلط بر سرزمين مصر در سال 358 ق، مركز سياسی دولت خود را به شهر جديد التأسيس قاهره، انتقال دادند( 362 ق). با توجه به حضور خليفه ی فاطمی يا همان امام اسماعيلی در قاهره، مركز مذهبی و معنوي اسماعيليه نيز به مصر منتقل شد . از اين رو، كوشش هاي قابل توجهی از سوی دولت فاطمی و دستگاه دعوت اسماعيلی برای گسترش اين مذهب در مصر صورت گرفت. با وجود اين كوشش ها و نيز رسميت داشتن مذهب اسماعيلی، آن هم به مدت بيش از دو قرن، اين مذهب جايگاه محكم و استواری در جامعه ی مصر و در ميان مردم اين سرزمين به دست نياورد؛ به همين دليل ، همزمان با سقوط دولت فاطمی، نفوذ حداقلی مذهب اسماعيلی هم از مصر برچيده شد . بدون شك، موانع و عوامل مختلف و متعدد مذهبی، فكری، فرهنگی، سياسی، اقتصادی ، اجتماعی و ... ، از فراگير شدن و تثبيت مذهب اسماعيلی در جامعه ی مصرِ عهد فاطمی ، ممانعت كرد. در اين نوشتار ، كوشش خواهد شد پس از بررسی اقدامات هدفمند حكومت فاطمی براي گسترش عقايد مذهب اسماعيليه در دوره ی اقتدار، از عوامل ناكامی فاطميان در فراگير كردن مذهب خود در ميان اقشار مردم مصر تبيين شود .

 

[Elka Shine]

جوهر ، آغازگر سياستهای مذهبی فاطميان در مصر

بنابر آرمان های مذهبی و سياسی اسماعيليه، يكی از اهداف مهم فاطميان ، به وجود آوردن تغيير در نظام سياسی - عقيدتی حاكم بر جهان اسلام و قرار گرفتن آن تحت رهبری يك امام اسماعيلی بود. 1 براي تحقق چنين آرمانی ، از همان اویل تاسیس دولت در مغرب ( 297 ق )، فاطميان سياست موسوم به (( سیاست شرقی )) را درباره ی سرزمين های شرقی جهان اسلام پيش گرفتند. 2 با توجه به اينكه دولت فاطمي در قسمت غربی سرزمين های اسلامي روی كار آمده بود، اولين گام براي دست يافتن به هدف مذكور، تصرف مصر بود.

اقدامات مهم و اساسی فاطميان براي تسلط بر سرزمين مصر به دو طريق اعزام داعيان براي نشر عقايد اسماعيلي 3 و اعزام سپاه صورت می گرفت. 4 در اواخر دوره ي اخشيديان، در نتيجه ی فعاليت هاي اين داعيان، شماري از مردم مصر جذب فاطميان شدند. اين گروه حداقل از لحاظ سياسی، با فاطميان، اظهار همدلی می كردند و خواهان سيطره دولت فاطمی برمصر بودند.

فاطميان با غلبه بر مشكلات داخلی خود و نيز كسب موفقيت هاي سياسی، نظامی و اقتصادی در شمال آفريقا، در 358 ق، به فرماندهی جَوهَر الصّقِلی مصر را فتح كردند. با توجه وضعيت آشفته ي سياسي و اقتصادی مصر در اواخر دوره ی اخشيديان و ضعف روزافزون خلافت عباسی، 5 فتح اين سرزمين به آسانی براي سپاه فاطمي ميسر گرديد . سياست راهبردی دولت فاطمی در اين لشكركشی، كه در واقع، جوهر مجری آن بود ، بيشتر بر مبنای تسامح و مدارا و نيز جلب نظر بزرگان، اعيان و همچنين عامه ی مردم مصر قرار داشت. از اين رو در اين عمليات نظامی، تا حد امكان از خشونت و بدرفتاری با مردم مناطقی كه به دست سپاه فاطمي می افتاد، خودداری مي شد. 6 روشن است كه اين رفتار می توانست تأثير زيادی در ايجاد تصويری مثبت از مذهب اسماعيلي و پيروان اين مذهب در نزد عامه ي مردم مصر داشته باشد.

بر اساس همين سياست مسالمت جويانه، جوهر در مذاكرات صلح با نمايندگان مصری، بيشتر شروط آنان را طی امان نامه اي تضمين كرد. اين امان نامه همچون بيانيه ای رسمی است كه سياست های اقتصادی، اجتماعی، نظامی 7 و نيز سياست های مذهبی دولت فاطمي در مصر را آشكار می سازد. در اين امان نامه، تمامی آزادی های مذهبی و اعتقادی براي مردم مصر محترم شمرده شده بود. 8

اكنون اين سؤال مطرح است كه آيا فاطميان از آغاز فتح مصر درصدد گسترش مذهب اسماعيلی در اين منطقه بودند؟ يا تنها به سلطه سياسی بر اين سرزمين راضی بودند؟ برخی از نويسندگان بر اين باورند كه فاطميان اصراری بر گسترش دعوت اسماعيلی در مصر نداشتند 9 ، اما به نظر می رسد دادن آزادی مذهبی به مردم ، به معنی مسكوت گذاشتن تبليغ عقايد اسماعيلی در مصر نبود، بلكه فتح آسان مصر، اين اميد را براي فاطميان به وجود آورده بود كه بتوانند عقايد اسماعيلی را نيز با سهولت در ميان مردم اين سرزمين اشاعه دهند. به نظر می رسد فاطميان سعی داشتند با ايجاد تصويری مثبت از مذهب اسماعيلی و حكومتی مبتنی بر عقايد و آرمان هاي اين مذهب ، به صورتي غيرمستقيم مردم را به پذيرش آن تشويق نمايند و در واقع، مردم به خواست و رغبت خود به اين مذهب درآيند.

لحن جوهر در امان نامه، نه تنها لحن يك سردار فاتح نيست، بلكه لحن فردی است كه بنابر تكليف دينی و مذهبی و به دستور ولی امر خود (المعز)، براي نجات و رهانيدن مردم مصر از مشكلات مختلفی كه در نتيجه ی حاكميت ظالمان (يعني حاكمان سنی همسو با خلافت عباسی) بر آنان رفته به مصر آمده بود.

استقرار دولت فاطمی در مصر، جايگزينی دولتی به جای دولت پيشين نبود . 10 فاطميان عقايد مذهبی خاصی داشتند و دعاوی سياسی شان از آن مايه مي گرفت. براي اولين بار در تاريخ دوره ي اسلامي، مصر تحت فرمان حكومت مستقلی قرار گرفت 11 . كه حتی ولايتِ اسمی خلافت عباسي را قبول نداشت .

فاطميان برخلاف دولت های طولونيان (254-292 ق ) و اخشيديان ( 323-358 ق ) داعيه دار جنبشی دينی، فكری و اجتماعی مهمی بودند كه هدف آن، ايجاد تحول در همه ی جهان اسلام بود. از اين رو، با ورود به مصر، نقش و اهميت آن در جهان اسلام به شكلي اساسي متحول شد و مرحله ی جديدی از رويايی انديشه های مذهبی و سياسی تسنّن و تشيع، البته از نوع اسماعيلی آن پديد آمد .

جوهر به مدت چهار سال (362-358 ق ) فرمانرواي مصر بود . در اين مدت ، تغييرات مذهبی و اداری مهم برای انتقال مركز خلافت فاطمی از افريقيه به مصر صورت گرفت. 12 از جمله ی اين اقدامات مهم، بنای شهر قاهره و تأسيس نهادهاي مذهبی در اين شهر بود. از آنجايی كه مصر تحت فرمان خليفه ای فاطمی قرار گرفته بود؛ بنابراين، ايجاد تغييراتی كه نشان دهنده ی اين امر باشد اجتناب ناپذير بود .

در ابتدا، جوهر خطبه را به نام خليفه و امام فاطمی المعزلدين الله برگرداند و خطبا ملزم به پوشيدن لباس سفيد به جای لباس سياه شدند كه شعار عباسيان بود. 13 ضرب سكه به نام خليفه ی فاطمی اقدام بعدی وی بود.14 افزون بر اين ، با توجه به رسميت مذهب اسماعيلی در مصر، ناگزير شعاير و مناسك آن بايد به اجرا درمی آمد.

اولين تغيير رسمی و علنی، در عيد فطر سال 358 ق اعمال شد. 15 شمار ايام ماه ها نزد اسماعيليه ثابت بود و توجه چندانی به رؤيت ماه برای آغاز ماه نو در حساب نمی كردند. 16 بر همين اساس ، جوهر بدون رؤيت ماه، عيد فطر را اعلام كرد و نماز عيد را در قاهره برگزار نمود. 17

در جمادی الاولي 359ق، جوهر دستور داد عبارت (( حَيّ علي خَير العمل)) در اذان خوانده شود. سپس اين شيوه در مساجد ديگر مصر از جمله مسجد عتيق (مسجد عمرو بن عاص) مرسوم و معمول شد. 18 اهميت تغيير اذان نشان دهنده ی رسميت مذهب اسماعيلی در مصر و حاكميت دولتی اسماعيلی بر اين سرزمين بود.

بلند خواندن (( بسم الله )) در نماز، افزوده شدن ركوع دوم در نماز جمعه، تغييرات بعدی بود كه به تدريج اعمال شد. در مقابل، قرائت ((سَبّحِ اسمَ ربّك)) و گفتن تكبير پس از نماز جمعه ، كه از عادات مرسوم سنيان بود، ممنوع گرديد. 19 بدين ترتيب، در كنار تسلط سياسی، شعاير مذهبی مختص اسماعيليه هم به صورت رسمی در مصر به اجرا گذاشته شد، با اين اميد كه مردم مصر به تدريج مذهب اسماعيلی و عقايد آن را بپذيرند .