حسابداری و حسابرسی در دوران ایران باستان

[Elka Shine]

استفاده از مفاهیم «علم حساب» که امروزه به شیوه تکامل یافته ای در علم حسابداری تبلور یافته، با تمدن بشر همزاد است. برخلاف تصور فعلی که ظهور «علم حسابداری» را مربوط به دوران صنعتی شدن میداند، از دوران باستان شاهد استفاده از «روشهای کنترل مالی» بوده ایم.

آغاز علم حساب، قبل از اختراع و به کارگیری خط بوده است و به استناد داده های باستان شناختی به دست آمده از شوش و در زیر لایه های تپه «اکروپول» که از نظر تاریخی سالهای۳۵۰۰ تا۳۰۰۰ پیش از میلاد را در بر میگیرد، تعدادی از اشیای شمارشی به شکل مخروط، کُره (تیله) و میله (باتونه) به دست آمده است (محمدی فر، ۱۳۸۵).

علاوه بر شوش، در « چغامیش» در نزدیکی شوش نیز داده هایی مثل مهره ها و گلوله های شمارشی و همچنین گِلنوشته های اقتصادی که نشان دهنده شمارش است، به دست آمده است (محمدی فر، ۱۳۸۵). از میان داده های به دست آمده، اطلاعات مربوط به شیوه های حسابرسی در عصر هخامنشیان درخور توجه است. خانم پروفسور هاید ماری کخ (Heid Mary Kokh) در کتاب «از زبان داریوش» و برطبق اسناد حفاریهای سالهای ۱۹۳۳- ۱۹۳۴، (و همچنین ۱۹۳۶– ۱۹۳۸) در تخت جمشید و با یافتن حدود ۳۰ هزار لوح گلی که به خط عیلامی بوده، اطلاعات گرانبهایی را ارائه کرده است. این لوحها متعلق به «بایگانی دیوانی داریوش» بوده است. متن این لوحها بیشتر کوتاه و حاوی مطالبی در باره درامدها و هزینه هاست (محمدی فر، ۱۳۸۵) .


آشنایی با مولف کتاب «از زبان داریوش»

خانم «هاید ماری کخ» در دهه چهل میلادی یعنی سالهای شکوفایی بی نظیر ایرانشناسی، در آلمان متولد شد و در سالهای افول ایران شناسی در دهه نود با انتشار کتاب «از زبان داریوش» یک بار دیگر به ایرانشناسی (به مفهوم قدیم) در حال انقراض آلمان جان تازه ای بخشید.
خانم پروفسور کخ تحصیلات دانشگاهی خود را با دریافت درجه کارشناسی ارشد ریاضی گذراند و شاید اگر به تصادف و به سبب شغل همسر باستانشناس خود، با پروفسور والتر هینز (Walter Hinz) ایرانشناس آلمانی آشنا نمیشد، هرگز به تاریخ و فرهنگ ایران روی نمی آورد.

خانم کخ پس از دریافت درجه دکتری بلافاصله یار خستگی ناپذیر او در تالیف عظیم فرهنگ عیلامی – آلمانی شد و سرانجام در تاریخ ۱۹۸۴ با رساله «امور دیوانی و اقتصادی فارس در زمان هخامنشیان» به دریافت مقام پروفسوری نایل آمد.



مقدمه

بشر ابتدا شمارش را با انگشتان دست وپا انجام میداد، لیکن بعدها واحدهای اندازه گیری مانند «وجب» و «قدم» به وجود آمد.

در واقع سیستم «ده دهی» امروز که برای بیان کمیت ها به کار میرود، از به کار بردن انگشتان دست برای شمارش ناشی شده است (همشهری،۱۱/۳/۱۳۸۷). برخی از پژوهشگران دانش واژه شناسی بر این باورند که ریشه واژه دیجیت (Digit) که امروزه به معنای «رقم» و «انگشتان دست» به کار میرود، ایرانی است.

بر پایه نظر برخی از محققان واژه دیجیت از دیشتی (dishti) اوستایی و به همان معنا گرفته شده و واژه «دست» در فارسی امروزی نیز بر گرفته از آن است (ضمیمه جام جم، ۲۳/۱/ ۱۳۸۸).

هر عدد کمتر از ۱۰ را دیجیت (digit) میگویند (صدری، افشار،۱۳۷۳).

 

[Elka Shine]

تشکیلات مالی ایرانیها


ایرانیان قرنها به خبرگی و مهارت در امور مالی، محاسباتی و حسابداری، زبانزد جهانیان بوده اند؛ به طوری که نظام مالی و اداری امپراتوری بیزانس در قرن هفتم میلادی، به تقلید از اصلاحاتی بوده که در قرن ششم میلادی در تشکیلات مالی، اقتصادی، پولی و حسابداری ایران به دست انوشیروان صورت گرفته است. برخی از اصطلاحات بانکداری امروز از قبیل واژه «چک» از اصطلاحات فارسی قدیم بوده که به غرب راه یافته است. علاوه بر این، کلمه «دوان» در زبان فرانسه که به معنای «گمرک» میباشد، از لفظ فارسی «دیوان» گرفته شده است (آزمون، ۱۳۸۵). همچنین، کلمه «کراسه» در زبان فارسی باستان به معنای « دفتر و دستک» (حساب و کتاب) آورده شده است (آزمون، ۱۳۸۵).


نخستین مهارتها در گستره موضوع های مالی، بانکی و حسابداری در ایران را به استناد الواح کشف شده در «بابل» و به دوران «فریدون» نسبت میدهند. در دورانی که میتوان بابل را پایتخت ایران به حساب آورد، اسناد و قراردادهای مالی مهم نوشته بر گل را در کوره میپختند تا از خطر نابودی ایمن بماند (آزمون، ۱۳۸۵). مخارج بزرگان دربار و حتی شخص پادشاه، بدون استثنا و به دقت بازبینی و حسابرسی میشده است (Tarikhema.ir).


لوح های دیوانی تختجمشید

در لوح های فراوان گلی که از قسمت خزانه تخت جمشید به دست آمده است (و با کمال تاسف همه آنها از ایران خارج و به ویژه به امریکا بـرده شده)، روشن میشود که در زمان حکومت هخامنشیان سازمان اداری گسترده و منظمی وجود داشته که به همه زمینه های اقتصادی و اجتماعی کشور رسیدگی میکرده است. صورت کارگاه های خیاطی و فرشبافی و مبل سازی و میزان محصول کشتزارها، دامداری ها و سهم ماهانه هر یک از کسانی که به کار مشغول بوده اند و دهها حساب دیگر در مرکز استانها نگهداری میشده است (شهریاری، ۱۳۸۰). الواح و اسناد پرسپولیس جنبه داستانی و روایتی ندارد، بلکه واقعیت عینی در این اسناد به وضوح مشخص است. عمده این اسناد، به دو بخش تقسیم میشود:

۱- «الواح استحکامات» (قلعه)، مربوط به عملیات گرداوری، انبارداری و توزیع مواد غذایی و آذوقه است.استفاده کنندگان از این مواد عبارت بوده اند از شاه و خانواده او، صاحب منصبان رتبه دیوانی (سازمان اداری)، «کاهنان» (یا خدمتگذاران دینی)، چارپایان و به خصوص کارگرانی که در دبیرخانه ها و تاسیسات کشاورزی روستاها و کارگاه های تبدیل مواد پرسپولیس کار میکردند. این الواح در یک زنجیر دراز تحویل جیره های غذایی به افراد و گروه هایی که از نقطه ای به نقطه دیگر امپراطوری سفر میکردند، ثبت شده است. در سه مجموعه دیگر از الواح، نامه ها، یاداشتهای روزانه و صورتحساب انبارها نوشته شده است.

۲- «الواح خزانه»، مربوط به واریز جیره به صنعت کارانی است که در کارگاه های دوران داریوش و خشایارشا و اردشیر اول کار میکرده اند. در سالهای ۴۹۴-۴۹۳ قبل از میلاد، بخشی از جیره آنها به صورت پول و نه به شکل محصولات غذایی، به آنها پرداخت میگردید (کریم آبادی ، ۱۳۸۵).

محتوا و مضمون لوح های تخت جمشید این باور را پیش روی قرار میدهد که «اسناد داخلی و حسابداری» کارکنان تخت جمشید، در واقع یک بایگانی اداری بوده است. شکل ظاهری این لوحها تقریبا به اندازه «یک کف دست» است و بر روی گل خام نوشته و نگهداری میشده اند. هر لوح در چند نسخه نوشته میشده تا برای بایگانی ادارات دیگر به شهرهای مورد نیاز ارسال شوند. یک نسخه نیز در تخت جمشید نگهداری میشد. ایرانیان در ساختن انوع «مُهر» نیز خبره بوده اند. این اسناد به دقت طبقه بندی و بایگانی و رونوشتی از آن به نواحی و شهرها فرستاده میشده است (Tarikhema.ir).

 

[Elka Shine]

دوره عیلامی

در زمان فرمانرویی داریوش، اسناد دیوانی به خط عیلامی نوشته میشد. خشایارشا نیز همین روش را داشت. هنوز هم از زمان اردشیر، اسناد محاسبات دیوانی به خط عیلامی بر جای مانده است (رجبی، ۱۳۷۶). در دوره تمدن عیلامی نیاز به استفاده از فنون مالی از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. آنچه از کاوشهای علمی در دوره عیلامی به اثبات رسیده، وجود املاک وسیعی است که از طرف طبقه حاکم به خدایان اهدا میشد و این املاک در اختیار کاهنان قرار میگرفت. بنابراین به دلیل وجود «درامد»، ضرورت جمع بندی اطلاعات حسابداری نیز احساس شد. شواهد نیز تاییدکننده این واقعیت است. به عنوان مثال، طبق سندی که از «شوش» به دست آمده، مشخص شده است که الهه ایلامی «انونیتوم» یک مزرعه بزرگ را با احترام توسط کاهن خود اجاره داده است (محمدی فر، ۱۳۸۵).


داریوش و امور دیوانی

در عصر هخامنشیان و به ویژه در دوران داریوش اول، نظام اقتصادی به گونه ای سامان یافته بود که دولت هرگز با «مشکلات مالی» برخورد نمیکرد و در عین حال طبقات مختلف مردم نیز تحت فشار سنگین نبودند. نکته درخور توجه دیگر در تنظیم سیاستهای اقتصادی عصر داریوش، تعیین «منبع خراج» از سوی حاکم پس از مشورت با حاکمان ایالتها بود. داریوش نخستین کسی است که دفتر دولتی خراجگذاری را منتشر کرد. او فهرست خراج همه ایالتها را مشخص و منتشر کرد تا همه ایالتها از میزان خراج اطلاع داشته باشند (کریم آبادی، ۱۳۸۵).


سیستم حقوق و دستمزد

در «اوستا» در باره مزد کارگران یا حق الزحمه، از چارپایان ذکر شده است، چنان که در فصل هفتم «وندیداد» در چند قسمت، از «حق القدم» پزشک یاد شده است. در دوران هخامنشی، دادوستد و پرداخت مواجب و مزد کارگران و صنعتگران بیشتر «جنـ*ـسی» بود و علی الرسم «گوسفند» پایه و میزان پرداخت بوده است. همچنین، مقداری از آن را به ِشکِل (Shekel) و بقیه را به تناسب مزد، گوسفند داده اند یا آن را فقط با پول رایج هخامنشی یعنی «شکل» پرداخته اند (فرقاندوست حقیقی، ۱۳۸۵). طبقه بندی دستمزدها، بسیار غنی و از جهاتی چنان مدرن است که گاه پیشرفته تر از امروز به نظر میآید.

«کارمندان دیوانی» نیز دو رده بسیار متفاوت داشته اند: اول اربابان و آزادان، دوم خدمتکاران و پادوها. مزد کارگران بهطور عمده به صورت «جنـ*ـسی» پرداخت میشد و پایه اصلی محاسبه آن «جو» (به عنوان سکه) و حداقل مزد یک مرد، ۳ (سه) « بن» جو در ماه بود. یک «بن» برابر با ده «دقه» و هر دقه برابر با، هم حجم ۹۷/۰لیتر جو (تقریباً معادل یک کیلوگرم جو) بود. بنابراین یک «دقه» نزدیک به هم حجم یک لیتر جو میشد که به زحمت از آن نیم کیلو نان میپختند (رجبی، ۱۳۷۶). پایین ترین سطح حقوق، یعنی هم حجم ۳۰ لیتر جو در ماه، به خدمتکارها و پادوها تعلق میگرفت که با دستمزد «کارگران خارجی» همسطح بوده است. از این کارگران که از لیکیه، تراکیه و یا از بلخ میآمدند، بیشتر برای برداشت محصول استفاده میشد. همه کارگرانی که حداقل جیره را میگرفتند، به عناوین و مناسبتهای گوناگون «اضافه درآمد» داشتند. به طور منظم، شاید هر دو ماه یک بار «پاداش» دریافت میکردند که اغلب هم حجم یک لیتر جو و نیم لیتر نوشیدنی بود (رجبی، ۱۳۷۶). به این پاداشها باید جیرهای را که «دیوان اداری» به نام «کمک شاهانه» به کارگران میداد، افزود. تقسیم این کمکهـا به عهـده سـرپرسـت ویـژه ای بود کـه «مفتش» خوانده میشد (رجبی، ۱۳۷۶).

میزان دریافتی گروهی از حقوق بگیران ردههای بالا، چشمگیر بود و از همه بالاتر دریافتی «رییس تشریفات» بود که همه «تشکیلات دیوانی پارس» یعنی هسته مرکزی حکومت ایران، را زیر نظر داشت. حقوق ماهانه او، عبارت از هم حجم ۵۴۰۰ لیتر جو، ۲۷۰۰ لیتر نوشیدنی و ۶۰ راس بز یا گوسفند بود (رجبی، ۱۳۷۶).

 

[Elka Shine]

سازمان اداری و مالی پارس و حسابداران خبره


تا مدتهای دراز چنین گمان میرفت که تخت جمشید تنها به منظور نشان دادن قدرت داریوش و جانشینان وی برای برگزاری جشنها و آیین نوروزی بناشده است، در صورتی که اکنون به کمک «الواح دیوانی» مشخص شده که تخت جمشید، «مرکز کل سازمان اداری و مالی پارس» بوده به طوری که سررشته تمام امور مالی در تخت جمشید به هم میپیوسته است.

در این تشکیلات پیچیده، هر «مامور دیوانی» موظف بوده است در هر سفر همیشه لوح ماموریتی مُهر شده را به همراه داشته باشد که در این لوح قید میشد دارنده آن از سوی چه مقامی ماموریت دارد و باید چه مسیری را طی کند و چه میزان آرد، نوشیدنی و گوشت برای زمان ماموریت خود و همراهان زیر دستش باید در مسیر ماموریت از خزانه های پادشاه دریافت کند (رجبی، ۱۳۷۶). بدون تردید سهم عمدهای از عظمت دوران داریوش هخامنشی را میتوان نتیجه دقت، کنترل، نظارت و سیستم منحصر به فرد «اداری و مالی» آن دوره به حساب آورد. «حسابداران خبره» که در فارسی باستان همره کره (Hamarak) نامیده میشدند، سیستم حسابداری منظم و دقیقی ایجاد میکردند و بهطور سالانه، خزانه های کشور را مورد حسابرسی قرار میدادند (آزمون، ۱۳۸۵).


خزانه دارها

یکی از بلندپایه ترین مقامات سازمان مالی هخامنشی، خزانه دار بوده است. این عنوان به فارسی باستان گنزه بره (Ganzabara) خوانده میشد. خزانه های کشور زیر نظر «خزانه دار» تختجمشید که مسئول اداره کردن «نوزده خزانه» در کل کشور بود، قرار داشت. انبوهی از افراد متبحر و آموزش دیده در «امور مالی، حسابداری و حسابرسی» در این خزانه ها مشغول به کار بوده اند. خزانه ها علاوه بر جمعآوری و نگهداری اموال نقدی و جنـ*ـسی، مسئولیت نظارت مستقیم در تولید انواع محصولات را نیز به عهده داشته اند. تعداد کارگران خزانه در خزانه های مختلف، گوناگون بوده است. مثلاً خزانه شیراز تا ۲۳۱ کارگر داشته و یا در تخت جمشید در یک سال، از ۱۳۴۸ کارگر خزانه نام بـرده شده است.

کرکیش (Karkis)، چوته یاوده (Cutayavda) و برته کامه (Bartakama) بدون شک سه تن از خزانه داران نامی زمان داریوش بوده اند که علاوه بر آنکه منشا تحولات شگرفی در نظام مالی، حسابداری و حسابرسی داریوش شدند، امپراتوری وسیع و قدرتمند هخامنشی را به مدت بیش از دویست سال به قدرت بی رقیب جهانی تبدیل کردند (آزمون، ۱۳۸۵).

 

[Elka Shine]

نظام کنترل هخامنشی


نظام کنترل هخامنشی تنها در جمع آوری و بایگانی سندها خلاصه نمیشد، بلکه هر دو ماه یک بار باید گزارشی از عملکرد همه حوزه ها تهیه میکردند. این روند، کار کنترل مرکزی در تخت جمشید را آسانتر میکرد. خوشبختانه به تصادف، در میان لوحهای به دست آمده گاهی هم سندهای یک حوزه و هم گزارش جمع بندی (دو ماه یا سالانه) این سندها موجود است. مثلاً از حوزه کردوشوم (Krdusum) در منطقه عیلام، گزارش عملکرد دو ماه سال بیست و دوم، (۵۰۹ پ م) به دست آمده است. از اغلب «سندهای منفرد» این محل گزارش جمعی نیز در دست است. برای «سندهای متفرق»، نمونه ای نیز از گزارش سالانه در دست است. در این گزارش، همه «دریافتها و پرداختها»ی یک سال در یک جا جمع شده است. بدیهی است که لوحهای گزارش دو ماهه یا سالانه، اندازه بزرگتری داشته اند (رجبی، ۱۳۷۶).

سابقه اعداد منفی

در تسویه حسابها گاهی به «اعداد منفی» برمیخوریم. برای مثال، در سال ۵۰۲ پیش از میلاد در آبادی «پرمیه» برای یک حق الاجاره ۲۲۳۰ لیتری جو، ۴۰۰ لیتر کسری ثبت شده است. معمولاً این کسریها را در سالهایی که محصول زمین بهتر بوده است، باز پس میگرفتند. ظاهراً این مقدار اضافی از طرف دیوان به صورت قسط بدهی محاسبه شده است. در برخی از حسابرسی ها، بخش معینی برای «دریافتهای اضافی» به چشم میخورد. موقعی که از این گزارشها به تعداد زیادی برای یک سال معین در دست باشد، پی میبریم که آن سال باید سال وفور نعمت و سال « بازپرداخت دیون» بوده باشد (رجبی، ۱۳۷۶).


تهیه صورت مالی

ثبت هزینه ها در هر ایستگاه پستی به وسیله یک نفر «حسابدار» که با در اختیار داشتن گِل تازه، آماده ثبت «هزینه ها و رویدادهای مالی» بوده، انجام میشده است. ماموری که مُهرش را پس از دریافت جیره بر لوح میزد، باید دو لوح دیگر را نیز مُهر میکرده است؛ زیرا از هر سند دو رونوشت دیگر تهیه میشده که یک نسخه برای «واحد حسابرسی و نظارت» محلی که جیره تحویل میشده، ارسال میگشته و نسخه دیگر به طور مستقیم به مرکز تخت جمشید برای «ثبت و کنترل» فرستاده میشده است. نحوه نگهداری این اسناد بسیار درخور توجه است. این اسناد را بر اساس مکان، سال و موضوع طبقه بندی کرده و در سبدهای مخصوصی قرار داده و سپس آنها را در قفسه هایی میگذاشتند و برچسب مخصوصی بر آن میزدند و هر دو ماه یک بار گزارشی از عملکرد حوزه ها تهیه میکردند تا کنترل، نظارت و تهیه صورتهای مالی سالانه مرکزی آسان شود. در گزارش سالانه، همه دریافتها و پرداختهای یک سال در یک گزارش جمع بندی، و در نهایت صورت وضعیت مالی تهیه میشد. این صورت وضعیت، نسبت به الواح دیگر در اندازه ای بزرگتری تهیه میشده است (آزمون، ۱۳۸۵).

 

[Elka Shine]

نظام حسابرسی

بررسی ها نشان دهنده این واقعیت است که در اعصار کهن به فراخور گستردگی حکومتها، از روشهای کنترل مالی استفاده میشده است. در این شیوه شمارش، اسناد و مدارک معبد اوروک (Uruk) و لوح امارسین (Amarsin) مورد مطالعه قرار گرفته و سپس «سنگنوشته حمورابی» به عنوان سند تاریخی بررسی شده است (محمدی فر، ۱۳۸۵: ۱۳۹).

برخی از نویسنـدگــان مانـنـد دو فن مـونیـه (Dauphin Meunier) معتقدند که بدون تردید سومریان با نظام حسابرسی آشنا بوده اند. بسیاری از اسناد حسابرسی از معابدی نظیر «معبد قرمز اوروک»، نشان دهنده گسترش استفاده از مفاهیم علم حسابداری بوده است (محمدی فر، ۱۳۸۵). اندره لایک من (Andre Leickman) باستانشناس معروف، «امارسین» را چنین توصیف میکند ” این لوح در نوع خود دفترچه ای است که بر روی آن حسابها، عایدی ها و هزینه ها در بخشهای مختلف و در ستونهای متعددی نوشته شده اند. متن لوح، «حساب مواد مصرفی» و تعداد روزهای کاری کارگران را نشان میدهد. ریز جزئیات فهرست «نیروی کار»، «مواد به کاررفته»، نظیر «چوب درخت خرما»، «نی های بافته شده»، «حصیر»، «کل مواد هزینه شده» و « تفاوت آن در خصوص «کم یا زیاد بودن با مواد صورتحساب شده» در کارگاهها را نشان میدهد” (محمدی فر، ۱۳۸۵).


وجود اسناد تاریخی حسابداری که در آن، «افزایش حساب» در بالا و «کاهش حساب» در پایین (اسناد معبد اوروک) نشان داده شده و یا «لوح امارسین» که منبع مالی و «موارد استفاده سود کشاورزی» را در طول یک سال جمع بندی کرده است و نیز اسناد مالی تحلیل شده «عصر هخامنشیان» و سایر گزارشهای مالی- حسابداری، نشان میدهد که جدا از ثبت داده های مالی، صورتهای مالی نیز از اهمیت برخوردار بودهاند (محمدی فر، ۱۳۸۵).


حسابرس کل

در سیستم مالی هخامنشیان، سر حسابرس هایی نیز وجود داشته اند که به کلیه درامدها و دریافتیها از فراورده های کشاورزی تا مالیات و پرداختها، تسلط کافی داشتند. به عنوان نمونه، در منطقه عیلام به فردی بنام مرنتشانه (Mrntshnah) با سمت «کنترل حسابرسی» با مهُر شماره ۵۷ بر میخوریم که به کلیه درامدها و دریافتها از فراورده های کشاورزی تا مالیات و پرداختها تسلط کافی داشته است. وی مسئول اقدام لازم برای دریافت «مازاد درامد» نیز بوده است. در راس این حسابرس ها، «حسابرس کل» قرار میگرفته که سمت کنترل حسابرسی های منطقه را بر عهده داشته است. البته در برخی از موارد کشاکش هایی نیز با کارمندانِ سهل انگار داشته و ناگزیر بوده است، برای این که سرانجام «صورتحسابی» به دستش برسد، «اخطارهایی» نیز صادر کند، برای مثال همین «مرنتشانه» در لوحی آورده است: “چرا حساب درامد از بابت بهره سال نوزدهم، میوه آبادی زرشویش (Zarsvatis) در ماه ۶ از سال بیست و دوم، به او رسیده است”.


به این ترتیب معلوم میشود که با نظام دیوانی فوق العاده دقیقی سروکار داریم که انبوهی کارمند در اختیار داشته است. حساب «درامد و مخارج» باید با دقت ثبت میشد و سندها را از هفت خوان کنترل میگذرانید تا سرانجام از بایگانی تخت جمشید سر در آورد (رجبی، ۱۳۷۶؛ محمدی فر، ۱۳۸۵). مرنتشانه، نه تنها ترازنامه های بزرگ را «کنترل» میکرده، بلکه «مسئولیت انبار غله» نیز با او بوده، همچنین «حساب و کتاب بذرهای» آن حوزه نیز در اختیار او بوده است. حتی روی سند مربوط به «شترهای یک ملک» و نیز «حسابرسی» مربوط به «نوشید*نی» (که به منزله بهره میوه ثبت شده بوده) مُهر او خورده است ( رجبی، ۱۳۷۶).

 

[Elka Shine]

سیستم محاسباتی و نظارتی داریوش


در تخت جمشید از حدود سی هزار لوح گلی به خط میخی عیلامی، تعداد حدود «شش هزار لوح تقریبا سالم» به دستآمده است که حاوی مطالب کوتاه و ارزشمندی در باره نحوه تنظیم دفترهای درامد و مخارج و سیستم نظارتی و حسابرسی بی نظیر داریوش بوده است (آزمون، ۱۳۸۵).


خبر داریم که نگهداری کاخهای «مدنه و کونگا» زیر نظر کارگزاری به نام شلامانو (Shalmanu) بوده است. دیوانسالاری حتی برای ملکه نیز استثنا قایل نمیشد و اسناد لازم برای محاسبه درامد و مخارج وی را مطالبه میکرد (رجبی، ۱۳۷۶). سیستم نظارتی داریوش چنان دقیق و منظم بوده است که حتی نزدیکان او ناگزیر از پذیرش دقیق حسابرسی سالانه کلیه درامدها و مخارجشان بوده اند. برای نمونه، میتوان به یکی دیگر از الواح ترجمه شده اشاره کرد که در آن ارتیستونه (Artystone) یکی از همسران داریوش، به کارگزار خود یعنی «شلامانو» دستور میدهد، هزار لیتر نوشیدنی از موجودی کاخش واقع در ابادی کوگنکا (Kugank) در اختیار حسابرسی به نام گاوشه پانه (Govshapana) بگذارد که مربوط به بدهی ایجادشده ناشی از مخارج یکی از سفرهای وی در قلمرو امپراتوری بوده است (آزمون، ۱۳۸۵). این مقدار نوشیدنی بدون تردید به عنوان حقوق حسابرس نبوده است. شاید حسابرسِ املاکِ ملکه «اریستونه» به این نتیجه رسیده باشد که این مقدار نوشیدنی، علاوه بر پرداختهای قبلی، برای اجرت مستخدمان مورد نیاز است (رجبی، ۱۳۷۶).


درستی ترازنامه ها

بررسی درستی (تصدیق) ترازنامه ها با سه کارمند بوده است. به عنوان مقام اول، از کسی که مسئول بخش مربوط در آبادی مربوط بوده، نام بـرده میشود. مثلاً وقتی که «حسابرسی غله» انجام میشد، اولین مسئول مربوط، «رییس کل انبار» نامیده میشد. پس از رئیس کل انبار، مقام دوم، همیشه یک « آتش ریز» بود. این «مقام رسمی روحانی محل» بود که از سوی حکومت برای انجام آیینهای دولتی تعیین میشد. او باید همزمان «امور اداری» را کنترل میکرد و با مُهر خود، مسئولیت صحت صدور سند را به عهده میگرفت. مقام سوم، «نگهبان انبار» نامیده میشد که اغلب به تاکید در زیر اسناد آمده است. حسابرسی در مجموع توسط این سه مقام انجام میشده است (رجبی، ۱۳۷۶).

 

[Elka Shine]

اشاره به نام حسابرسان

در ترازنامه های سالانه بندرت به نام حسابرسان نیز به اشاره شده مثلاً: مسیکه (Masika)، حسابرسی سال هجدهم و نوزدهم را در سال نوزده انجام داده است (رجبی، ۱۳۷۶). همچنین در آغاز گزارشی در باره «غله» آمده است: “حسابرسی سالهای ۱۸ و ۱۹ در دژ هومیاسه (Humyasa) انجام گرفت. بازرس دربار به نام تخمرزما (Taxmarzma) و آتشبان به نام رته زوشته (Rtazusta)، انباردار بگینه (Bayina) جمعاً سه نفر این حسابرسی را به انجام میرسانده اند” (رجبی، ۱۳۷۶)


گفته نگهبانان

وقتی که «مسیکه» به خاطر کار زیاد نتوانست شخصاً همه موارد را کنترل کند، آن قدر محتاط و زیرک بوده که این ناتوانی را عینا بر لوح بیاورد. به این ترتیب او فقط به گفته مسئولان مربوط اعتماد کرده و نوشته است: “ذخیره نگهبانان انبار را در مکنه (Makan) خود ندیدم (لذا)، «حسابها» را بر اساس گفته نگهبانان انبار انجام دادم” (رجبی، ۱۳۷۶؛ محمدیفر، ۱۳۸۵).


حسابرس ویژه

اغلب در کنار اینها یک «حسابرس ویژه» نیز وجود داشت. این «حسابرسها» مسئولیت رسیدگی به همه حسابهای یک حوزه را به عهده داشتند. آنها در منطقه خود به همه جا سرکشی میکردند و موجودی محل را کنترل و صورتحساب تهیه مینمودند. کار اینان بیشتر در پایان سال و در ماههای نخستین سال بعد انجام میشد، زیرا نوبت رسیدگی به همه «ترازنامه های سالانه» بود (رجبی، ۱۳۷۶).


کنترلهای مجدد

مهُر «مسیکه» بر روی بسیاری از حسابرسیهای مربوط به میوه، نوشیدنی و غله دیده میشود. اما همین حسابرسی نیز بار دیگر کنترل میشد. مثلاً در تسویه حساب میوه یک آبادی به نام ندینیش (Nadinis) که مهُر شماره ۲۷ «مسیکه» بر آن خورده است، یک بار دیگر تاکید شده: “حساب سال بیست و دوم، در ماه دوم سال بیستوسوم، توسط هوسهوه (Hussavah) کنترل شده است” (رجبی، ۱۳۷۶).


علاوه بر این، کلیه گزارشهای حسابرسی باید بار دیگر کنترل و تایید نهایی میشد. «مرنتشانه» با سمت کنترلر مالی، علاوه بر «حسابرسی مجدد» و تایید گزارشهای حسابرسی شده، در صورت لزوم حق «واخواست» و «اخطار» را نیز داشته است (آزمون، ۱۳۸۵).

 

[Elka Shine]

یادداشتهای اداری


در مجموع میتوان گفت که این گونه متنها، فقط یادداشتهای اداری است. برای نمونه بر لوحی نوشته شده است: “هم حجم ۱۲۰۰ لیتر جو برداشت شد، به حواله دوشهرته (DUsharta)، وهوکه (Vahauka)، آن را تحویل گرفت”. و یا این متن: “در سال بیست و دوم، «تهماسب حسابدار» یک کوزه آبجو گرفت” (رجبی، ۱۳۷۶).


روحانیها و وظیفه دیوانی

این که به «روحانی ها» هم «وظیفه دیوانی» سپرده شود، در بین النهرین از دیرباز یک تجربه شناخته شده بود. «داریوش» نیز این شیوه را خیلی موثر تشخیص داده بود. زیرا علاوه بر این که روحانی های ستاینده «اهورا مزدا» بسیار درخور اعتماد بودند، فرصتی هم برای «کارهای دیوانی» پیدا میکرده اند (رجبی، ۱۳۷۶).


اقسام خطوط مالی فارسی باستان

ایرانیان «قبل از اسلام»، خطهای فارسی را برای مقاصد مختلف به کار میبردند. خط غیر مالی « آم دپیره » یا «هام دپیره» خط عمومی بوده است. اما «خطوط مالی» و مربوط به «حساب»، شش یا هفت خط بوده که در زیر میآید. پیش از آن، اجازه دهید به دو کلمه، همار = آمار، و دپیره = دبیره، اشاره کنم:
۱- کده آمار دبیره (نگارش حسابهای کشوری)،
۲- شهرآمار دبیره (نگارش حسابهای شهری)،
۳- گنجآمار دبیره (نگارش حسابهای خزانه)،
۴- آخور (= آهٌر) آمار دبیره (نگارش حسابهای اصطبلها)،
۵- آتشان آمار دبیره (نگارش حسابهای آتشگاهها)،
۶- روانگان آمار دبیره (نگارش حسابهای اوقاف)،
۷- داد دبیره (نگارش احکام دادگستری) (احمد بن یوسف خوارزمی،۱۳۸۳).

 

[Elka Shine]

نتیجه
لوحهای محاسبات دیوانی، بیانگر این واقعیت است که در تخت جمشید «نظام اداری» کاملاً دقیق و منظمی وجود داشته و دستمزدها، پاداشها و کمک هزینه ها در اسناد متعدد ثبت و از سوی طرفین حتی «مُهر» هم میشده است. «لوحهای استحکامات» (قلعه) و «لوحهای خزانه» دلیل دیگری بر قدمت تشکیلات مالی ایران است.


در زمان داریوش هخامنشی، تنظیم دفترهای «درامد و هزینه» و «کنترلهای مالی» از امور عادی و رایج بوده است و خزانه های کشور در تشکیلات منظم و پیچیده دیوانی و «سیستم حسابداری» دقیقی «بهطور سالانه حسابرسی» میشده است. اسناد دیوانی در دوره عیلامی به خط خاص عیلامیان نوشته میشد و همچنین کلمه «چک» از اصطلاحات «فارسی قدیم» بوده است.


سیستم حقوق و دستمزد نیز از تشکیلات اداری و مالی پارس سرچشمه میگرفت که در آن «حسابداران خبره» که نام آنان در فارسی باستان «همره کره» بود، به طور سالانه خزانه کشور را حسابرسی میکردند. در آنجا سرحسابرسانی وجود داشتند که به کلیه درامدها و هزینه ها تسلط کافی داشتند. در گزارش حوزه «کردشوم»، همه دریافتها و پرداختهای یک سال جمع آوری شده است. اسناد نظام حسابرسی و لوح «امارسین»، نشان دهنده استفاده گسترده از مفاهیم حسابداری بوده است. وجود این اسناد حتی جزئیاتی نظیر «مواد مصرفی»، «نیروی کار»، «کل مواد هزینه شده» و … را نشان میدهد.

تصدیق ترازنامه ها بر عهده سه نفر بود؛ اول رییس کل انبار، دوم آتش ریز و سوم نگهبان انبار. همچنین، از دیرباز «وظیفه دیوانی» به «روحانیان» معتمد سپرده میشد. ایرانیها برای نوشتن به خط فارسی باستان، از شش یا هفت «خط مالی و حسابداری» استفاده میکردند.


به هر حال، وجود هزاران متن لوح دیوانی کوچک و بزرگ و اسناد مالی در عصر هخامنشیان، از اهمیت فراوانی برخوردار است و به ما نیز این امکان را میدهد که نگاهی عمیق به زوایای این امپراتوری بیندازیم.





منابع:


 آزمون، جواد، فرایند حسابداری معکوس، انتشارات شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر، سال ۱۳۸۵
 تاریخ و تمدن جهان باستان، کتیبه ها و متون باستان،

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

 خدیوجم، سید حسین، مفاتیح العلوم، انتشارات سازمان فرهنگی و علمی، سال ۱۳۸۳
 صدری افشار، غلامحسین، تاریخ ریاضیات، جلد دوم، سال۱۳۷۳
 شاهمیری، امیر شهاب، واژگان ایرانی در فناوری، ضمیمه روزنامه جامجم، کلیک، سال ١٣٨٨
 شهریاری، پرویز، سرگذشت ریاضیات، نشر مهاجر، سال۱۳۸۰
 کریم آبادی، حسین، نظام حسابداری و حسابرسی در ایران باستان، مجله دنیای اقتصاد، عضو جامعه حسابداران رسمی ایران ، سال ۱۳۸۵
 فرقاندوست حقیقی، اوزان و مقادیر در ایران باستان، انتشارات بازتاب، سال ۱۳۸۴
 روزنامه همشهری، شماره ۴۵۶۷، سال شانزدهم، سال ۱۳۸۷
 رجبی، پرویز، از زبان داریوش، انتشارات کارنگ، سال ١٣٧۶
 محمدیفر، یوسف و محمدیفر، یعقوب، نگاهی بر شیوه های کنترل حساب و نظارت مالی در عصر باستان، مجله علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان، سال هجدهم شماره ۳، پاییز ۱۳۸۵ .