خوشنویسی سرگذشت خط و کتابت در ایران

[@nicedavil]

هنر خط و خوشنویسی یکی از مهم ترین و قدیمی ترین هنرهای ایرانیان است. همانطور که می دانیم به هنرمندان این عرصه هنری، خطاط گفته می شود. این افراد با نوشتن متون و خطوطی از اشعار و یا کلماتی ناب، در گسترش این هنر نقش دارند و با کارهای خود در هنر ایران از جایگاه بخصوصی برخوردار هستند.

الف) پیشرفت خط در قالب هنر
توجه هوشمندانه بسیاری از اساتید خط و خوشنویسی به ظرایف این هنر و مراحل سیر تکوین و تکمیل آن از لحاظ کاربردی و تزئینی ضرورت یک بررسی تخصصی را ایجاب نمود، صرف نظر از تلاش‌های ‌انجام شده توسط خوشنویسان باید اذعان کرد که قابلیت خط کوفی و نسخ قرون اولیه از لحاظ ماهیت شکل حروف و قرار گرفتن آنها در موضوعات و جایگاه‌های مختلف از طرفی قداست کلمات قرآنی و آیات آن در کتیبه‌ها و قرآن‌ها، خط را از جایگاه کاربردی به فرا کاربردی هنری و تزئینی سوق داده است.

بررسی‌های ‌پژوهشگران، زمینه اظهار نظر و شناخت مراحل حساس این هنر فراگیر را فراهم آورده چنانچه در این زمینه تحقیق بسیار گرانبها و مفید تحت عنوان:

کتاب ارزشمند (احوال و آثار خوشنویسان) تألیف و پژوهش استاد گرانمایه دکتر مهدی بیانی در چهار مجلد به چاپ رسیده و بارها تجدید چاپ شده است.

کاربرد خط کوفی در معماری سبب شد تا این خط تزئینات و ظرافت‌های ‌بسیاری بیابد و همین نکته سبب کند نوشتن نوشتار گشت و نیز خوانائی ساده کوفی را کاهش داد.

بنا بر این تزئینات معماری و قرآن نویسی موجب هنری شدن خط این دوره گردید. از آنجائی که می‌بایستی خطی پاسخگوی نیازهای جامعه باشد و از لحاظ سرعت نوشتار و خوانائی بر کوفی برتری داشته باشد، خط کوفی دستخوش تغییرات جدی شد و خطوطی از آن منشعب گردید و مجموعه این خطوط انشعاب یافته را نسخ نامیدند و این خط به جز استفاده در تزئینات معماری منسوخ کننده خط کوفی بود.

در قرن چهارم هجری در همه شئونات اجتماعی، فرهنگی و سیـاس*ـی ایران تحول بوجود آمد که محقیقن این تحولات را "رنسانس اسلامی″ نام نهاده‌اند. تجدید حیات فرهنگی در این دوره موجب رشد و شکوفایی هنر، علوم و صنایع گردید. کتب یونانی متعددی توسط دانشمندان ایرانی به زبان عربی ترجمه شد. هنر فلز کاری، نگارگری، معماری، سفالگری، خط و کتابت جان تازه‌ای ‌گرفت. تحقیقات نجوم، پژوهش‌های ‌پزشکی، مصور شدن نسخه‌های ‌خطی، جمع آوری کتب پایه و اساطیری ایران، نوشتن شاهنامه و بسیاری از مسایل دیگر و نگرش به هنر دوره‌های ‌پیش از اسلام با ویژگی‌های خاص تفکرات و اعتقادات اسلامی و حذف مظاهر شرک و توجه به زیبایی شناسی اسلامی در قالب نقوش سمبلیک و تزئینات اسلیمی توام با کتیبه‌های ‌زیبا و دارای محتوای فرهنگی اسلامی از ویژگی‌های خاص این دوره می‌باشد.

در این رهگذر خط جنبه‌های ‌تزئینی و هنری به خود گرفت و هیچ یک از هنرهای دیگر بدون مدد خوشنویسان و هنر خوشنویسی نمی‌توانست به اهداف کامل ارائه هنری خود نایل گردد.

پیوسته طرح‌های جدید و شیوه‌های ‌جدید در هنر خوشنویسی و کتابت ارائه گردید. فلزکاران نقطه عطف تزئین تولیدات خود را بر کتیبه‌های ‌زیبایی که خوشنویسان برای آنها می‌نوشتند گذاشتند و بقیه زمینه را با کنده کاری و مشبک کاری، برجسته کاری و قلمزنی و نقوش اسلیمی و حیوانی و هندسی آراسته می‌کردند. تذهیب کاران، صحافان، گچ‌بران و معماران هر کدام به نحوی از زیبائی خط و هنر خوشنویسان بهره بردند و در این راستا، خط و خوشنویسی را بر روی مواد مختلف از سنگ و چوب و فلز و کاغذ و گچ و پوست می‌توانیم ببینیم.

 

[@nicedavil]

ب) تکامل خط از لحاظ کاربردی
در اوایل قرن چهارم هجری ابن مقله بیضاوی شیرازی ملقب به ابن مقله بغدادی متوفی سال ۳۲۸ ق. وزير المقتدر بالله خط‌هائی را که از کوفی منشعب شده بود تکمیل ساخت و اصل خط را بر مبنای سطح و دور پایه گذاری کرد. وی یگانه واضع خط‌های ‌شش‌گانه یا اقلام سته نبود (نسخ ثلث، محقق، ریحان، توقيع و رقاع) این خطوط را خطوط اصول نامیدند زیرا قبل از وی نیز این خطوط کتابت می‌شده است.

ابن مقله با نبوغ و استادی که در زمینه خط داشت این شش خط را از سایر خطوط متمایز کرد. وجوه تمایز این خطوط اختلاف در شکل حروف و کلمات نسبت به سطح و دور هر کدام است. او برای این خط قواعدی را وضع کرد و ۱۲ اصل نوشت:

ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجازی نزول مجازی، اصول، صفا و شأن، و ابن مقله این خطوط را بسیار خوب می‌نوشت.

یک قرن پس از او على بن هلال مشهور به ابن بواب در خط نسخ تحول عظیمی بوجود آورد و آن را کامل‌تر کرد و در قرن هفتم جمال الدین یاقوت مستعصمی ( ۶۹۸ ق.) به این خط غنا و تکامل بخشید و شاگردان زیادی را تربیت کرد که هر کدام در رشته‌ای ‌از این خطوط به استادی رسیدند، از جمله: شیخ زادهد و سهروردی (در خط رقاع)، یوسف مشهدی، مبارکشاه، زرین قلم تبریزی (در خط توقیع)، سید حیدر جلی نویس، نصراله طبيب عراقی (در ثلث)، عبداله ارغون کاملی (محقق) که به استادان شش‌گانه معروفند و این خطوط را در سر تا سر کشور‌های ‌اسلامی منتشر کردند.

سده هشتم از دوره‌های ‌درخشان هنر خط است و در جریان عمده این سده عبارتست از:

الف) شاگردان بی واسطه یاقوت که سبب گسترش و بالا رفتن سطح کیفی خوشنویسی در نسخه‌های ‌خطی شدند از آن جمله‌اند: احمد بن سهروردی، یوسف مشهدی، سید حیدر جلی نویس، ارغون کاملی، نصراله طبيب عراقی و مبارکشاه زرین قلم تبریزی که بیشتر نسخه‌های ‌نفیس این دوره به خط ایشان است و قبلا نیز از آنها اسم بردیم.

ب) هنرمندانی که از قلم‌هایی چون توقيع و رقاع دست به ابداع خطی بنام (تعليق) زدند. خط تعلیق در این دوره بدست هنرمندانی چون خواجه تاج سلمانی اصفهانی، عبد الحي منشی استر آبادی، درویش عبداله سلطانی، شهاب الدین عبداله مروارید و خواجه اختیار منشی گنابادی و نجم الدین مسعود ساوجی به اوج کمال رسید.

برای شناخت بیشتر خطوط اقلام سته اینک به معرفی هر یک از آنها می‌پردازیم.

 

[@nicedavil]

١. خط محقق
آغاز و پیدایش آن دقیقا روشن نیست اما ظهور آن در آغاز دولت عباسیان بوده است و اولین خطی است که توسط ابن مقله در هندسی کردن آن قدم برداشته شد.

خطاطان و خوشنویسان خط محقق را پدر خطوط و خط ثلث را مادر آن گفته‌اند که هر دو از خط کوفی مشتق شده‌اند و سابقه‌شان به صدر اسلام می‌رسد.

مورخین اسلامی از جمله ابن ندیم مورخ سال‌های ۳۳۴-۳۶۳ هجری می‌گوید: تا آغاز دولت عباسی مردم به همان شیوه قدیم (یعنی کوفی و قلم جلیل و تنوعات آن که خط موزون می‌گفتند) می‌نوشتند همین که خاندان هاشمی ظاهر گردید نوشتن قرآن به آن خط اختصاص یافت و خطی پیدا شد که به آن عراقی می‌گفتند و این خط محقق بود که به آن (وراقی) نیز گفته می‌شد. خطاطانی بودند که خود در عداد فضلا و علمای عصر محسوب می‌شدند و کارشان استنساخ و تصحیح کتب علمی و ادبی بود که پس از نوشتن و تصحیح آن را زینت داده جلد کرده و به معرض فروش می‌نهاده‌اند و به آنان وراق گفته می‌شد. همچون ابوحیان توحیدی و اسحاق ابن الندیم مولف الفهرست.

محقق به معنی صحیح، منظم، تام و تمام است. بنا به اظهار ابوحیان توحیدی نخستین شرط نوشتن محقق، تلاش در راه صحیح و کامل نوشتن حروف است. در خط محقق دنباله‌های ‌کشیده به شمره‌های ‌تند و تیز و مویین ختم می‌شود. از این رو آن را خطی خشک می‌نامند. محقق همواره قلم ویژه وراقان و نه قلم دیوانی بود.

 

[@nicedavil]

٢. خط ریحان
ریحان نوعی گیاه خوشبو، ناز بو یا شاهسپرم به نوعی خط گفته می‌شود که از خطوط شش‌گانه ابن مقله است. این قلم را از آن جهت ريحان می‌گویند که رنگ و بوی ریحان دارد و در ظرافت و لطافت همچون گل و برگ زیبا و خوشبو است. میر علی متوفی ۹۵۱ آورده است:

″ پنج قلم دیگر را ابن مقله استخراج نمود بر این طریق که یک بر اصول افزود و سطح آن بیشتر کرد. محقق نام کرد زیرا خوانا‌تر است چنان که یک دانگ و نیم دو دور است و چهار دانگ و نیم سطح، و مشابهت با خط کوفی و معقلی بیشتر دارد و به اعتبار سطح ... و باریک. محقق را که رنگ و بوی محقق داشت ریحان نام نهاد و بهر آن که اصول محقق و ریحان هر دو یکی است″.

خط ریحان که طی سال‌ها بعد محقق پیدا شد از زمان ابن بواب رو به ترقی و رواج بیشتر گذارد تا به زمان یاقوت مستعصمی (قرن هفتم) رسید که خود استاد نوشتن خط بود.

تا قرن دهم و یازدهم خطوط محقق و ریحان در ممالک اسلامی در نوشتن قرآن‌ها و دیوان‌ها بکار رفته است ولی بعد از آن به تدریج از رواج آن کاسته شد.

۳. خط ثلث
خاندان عباسی به ویژه مأمون در ترویج و توسعه خطوط و تشویق خطاطان ساعی و کوشا بوده‌اند و در این عصر خطوط موزون و اصیل پدید آمد. در میان اقلام این دوره نام ثلثين، ثلث کبیر، حفيف ثلث کبیر، قلم ثلث، حفيف ثلث، اسم بـرده شده است.

در واقع باید گفت از خط کوفی، قلم جلیل و طومار استخراج شد. قلم جلیل برای نوشتن کتیبه‌های ‌درشت مورد استفاده قرار می‌گرفته است و خط طومار اندکی قلم آن از جلیل یا (جلی) ریز‌تر است و بین جلی و ثلث می‌باشد.

در کتاب صبح الاعشی نوشته شیخ ابی عباس بن قلقشندی (متوفی ۸۲۱ هجری) در توصیف ثلث چنین آمده است " قلم ثلث آن است که با آن در ورقی به قطع ثلثين نویسند. در نوشتن آن احتیاج به تشعیرات (دنباله‌های ‌تند و تیز) است که جز با نیش قلم حاصل نمی‌شود و بر خلاف محقق بیشتر مایل به استداره و دور است.″

این خط در ایران برای نوشتن کتیبه و قطعات و پشت جلد کتاب‌ها و سر لوحه‌ها و عناوین و تقسیمات اجزاء کتاب و غیره بکار می‌رود و مخصوصا خط کتیبه‌ای ‌آن در کاشیکاری جلوه خاص دارد. از مروجان خط ثلث می‌توان به قطبه محرر، ضحاک، اسحاق بن حماد در اواخر دوره بنی‌امیه و اوایل دوره عباسیان و بسیاری از کاتبان عرب و ایرانی نام برد. از ثلث نویسان این دوره آثاری بر جا نمانده است. در این میان ابن مقله برجسته‌ترین ‌ثلث نویس قرن چهارم هجری است.

دانلود رمان و کتاب های جدید

 

[@nicedavil]

۴. خط توقيع
خط توقیع و بعد رقاع، پس از خط ثلث بوجود آمده‌اند. ابن ندیم در کتاب الفهرست قلم رقاع را از خفيف ثلث و خفيف ثلث را برابر با توقيع ثبت کرده است. بنابراین تفاوتی بین آن دو قایل نمی‌شود. شکل و ظاهر خط توقيع دليل قاطعی است بر اینکه از مشتقات ثلث است. خط توقيع دو گونه است یکی شیوه متداول در ممالک عربی به نام خط اجازه و دیگر شیوه‌ای ‌که در کتاب صبح الاعشی معرفی شده است و آن را این چنین معرفی می‌کند: " قلم التوقيع – بدان جهت نامیده‌اند که خلفا و وزراء داستان و نامه‌ها با آن می‌نوشتند و آن را قلم توقيعات به طور جمع نیز گفته‌اند. در ورقی به قطع ثلث نوشته می‌شود و قواعد و حروف و اوضاع آن در اصل مانند ثلث است"

امروزه در ایران توقیع جای خود را به رقاع داده است و شاید خط توقیع کمی از سر تفنن باشد. اما در ممالک اسلامی عربی فقط خط اجازه بکار می‌رود و توقیع قدیم جز در قطعات قدیم دیده نمی‌شود. خط توقیع گذشته از قدمت آن یکی از خط‌های ‌انتخابی یاقوت مستعصمی بوده است و تا مدتی پایان کتاب‌ها و قرآن‌ها را با آن خط می‌نوشتند. پس از مدتی خط رقاع آسان‌تر از توقیع بود به جای آن بکار رفت و توقیع از رواج افتاد.

۵. خط رقاع
قلمی است که در رقعه‌ها بکار می‌رود. رقعه یعنی برگ‌های ‌کوچک و در مکاتبات لطيف، داستان‌ها و حکایات بکار می‌رفت. اشکال خط رقاع در ترکیب و اجزاء مانند ثلث و توقیع است یا اندکی با خط توقيع تفاوت دارد. مشخصات این خط به شرح زیر است:

١. دور قلم رقاع مایل‌تر و زبانه قلم (در تراش) کوتاه‌تر از توقیع است.

۲. حروف این خط ریز‌تر و لطیف‌تر از توقیع است.

٣. در حروف افقی و کشیده‌ها سرک لزومی ندارد.

۴. بسته بودن حلقه‌های ‌ف.ق.م و واو حتى لام مجاز است.

۵. حروفی در رقاع هست که در ثلث و توقیع وجود ندارد مانند الف مماله که به طرف راست کشیده می‌شود.

رقاع خطی گرم و نرم که حرکت قلم در آن آزادتر از ثلث و توقیع است تقریبا تمام آن دور است و کمتر از ۶/۱ سطح در آن دیده می‌شود. حروف پر، ریز و کوتاه نوشته می‌شود و بدین خاطر قلم آن مدور یعنی تقریبا دو نیش آن مساوی تراشیده می‌شود. به طوری که از مکتوبات این دوره استنباط می‌شود، این خط در دوره‌های ‌پیشین در تمام ممالک اسلامی به صورت اصل خود رایج و متداول بوده و پس از رواج خط اجازه در ممالک عربی و ترکیه صورت اصلی متروک شده است. در ایران هم‌چنان که قدمای خطاطان نوشته‌اند تا کنون معمول و متداول بوده است.

از دیگر مشتقات خط ثلث می‌توان به خط غبار و خط مسلسل اشاره کرد که به نوعی به رقاع مربوط می‌شوند.

دانلود رمان و کتاب های جدید

 

[@nicedavil]

۶. خط غبار
خط غبار را بدان جهت غبار گویند که ریز و ضعیف نوشته می‌شود و چشم در دیدن آن به زحمت می‌افتد و در ورقی به قطع بسیار کوچک نوشته می‌شود.

استاد فضایلی در صفحه ۲۷۹ اطلس خط به نقل از صبح الاعشی صفحه ۱۳۲ می‌نویسد که خط غبار را در نامه کبوتر بکار می‌بـرده‌اند و از این رو آن را قلم الجناح نیز گفته‌اند و متولد از رقاع و نسخ که حلقه‌های ‌آن باز و گشاد و بدون سرک است و باز و بسته را در آن جایز دانسته‌اند و شایسته است که قط قلم آن مایل به دور است.

بنا بر عقیده بسیاری از خطاطان متأخر و معاصر قلم غبار یک نوع خط نیست و تمام خطوط را اعم از نستعليق، نسخ و ثلث، شکسته و ... می‌توان به شیوه غبار نوشت. میرعلی هروی در رساله مداد الخطوط (حدود ۸۵۰ هجری) ۹ می‌گوید:

″ طومار و محقق و رقاع و ریحان، نسخ است که ثلث او به توقيع نوشت. لیکن در اصل وضع شش است و از جهات سته گرفته‌اند ... از بهر آنکه همراه خطی را از این خطوط به قلم باریک نوشتند غبار می‌شود و به قلم جلی کتابت کردی طومار شد ″

۷. خط مسلسل
خط مسلسل از فروع خط ثلث است و تنها کتابی که از آن نمونه‌ای ‌ارائه نموده است کتاب جامع محاسن می‌باشد. ظاهر و سیمای خط مسلسل نشان می‌دهد که اصل و اساس آن خط ثلث یا توقیع است که در یک سطر با خط‌های ‌ظریف و نازک حروف و کلمات بهم پیوسته و زنجیر شده است. امروز خط غبار و مسلسل به صورت گذشته معمول نیست مگر از روی تفنن نوشته شود.

دانلود رمان و کتاب های جدید

 

[@nicedavil]

۸. خط نسخ
خط نسخ را خط قرآنی نیز گفته‌اند زیرا در آن ایام قرآن مجید را با این خط می‌نوشتند. در رساله مداد الخطوط میرعلی هروی آمده است: «که باریک ثلث را نسخ نام نهاده‌اند که ناسخ خط‌هاست از آن جهت نسخ گویند. و پیش‌تر کتب بدان خط نویسند. گویا چنان است که دیگر خط‌ها را ترک کرده‌اند و بدین خط اکتفا نموده‌اند.»

ابتدا این خط به خط مجازی معروف بود. پس از رونق خط کوفی تحت الشعاع آن قرار گرفت و در نامه‌ها و مکاتبات فوری و سردستی بکار می‌رفت.

خط نسخ خطی است کامل، معتدل، منظم، روشن و واضح که بویژه با اعراب هیچ‌گونه اشتباه در کلمات آن واقع نمی‌شود و کامل‌تر از آن در دوره اسلامی دیده نمی‌شود. حرکات قلم در آن معتدل و گردش قلم‌ گرم و نرم است. قط قلم در این خط اگر به شیوه ثلث نوشته شود مایل و اگر به شیوه نستعلیق (شیوه جدید ایرانی) نوشته شود بين مستوی و مایل است.

نام نسخ پیش از ابن مقله بر این خط مشخص نیست و بنا به احتمالات شاید نسخ یا نسخی و یا قلم النساخ می‌گفته‌اند.

دوران زیبائی خط نسخ را باید از اواخر قرن سوم و آغاز قرن چهارم قمری به بعد دانست. که ابن مقله همه انواع خط زمان را بررسی کرده و به کمک برادرش ابو عبداله بر آنها قواعدی نوشت. پس از یک قرن ابن بواب بر اساس قواعد ابن مقله اصلاحات تازه‌ای ‌انجام داد. زیبائی خط نسخ در عصر اتابکان (۵۴۵ ھ ) پدید آمد به گونه‌ای ‌که نسخ اتابکی معروف شد و قرآن‌ها را به جای کوفی با این خط نوشتند و هنوز قرن ششم پایان نیافته بود که از رواج خط کوفی کاسته شد. شیوه نسخ تا آغاز قرن دوازدهم هجری در کمال رواج و رونق بود و از آن پس بر اثر حوادث و اتفاقات پیاپی رو به انحطاط گذاشت به طوری که در مدت دو قرن چند تن محدود از خطاطان خوشنویس را نام بـرده‌اند امروز خط نسخ رونق خود را از سر گرفته است.

خط نسخ تا قبل از احمد نیریزی (قرن ۱۱ و ۱۲ ه) به شیوه‌ای ‌که در ممالک عربی متداول است دیده می‌شد. یعنی نسخ مایل به ثلث و محقق مرسوم بوده است و احمد نیریزی آن را به شیوه‌ای ‌خاص که گویی از خط نستعلیق چاشنی یافته در آورده و خطاطان ایرانی از آن شیوه پیروی کرده‌اند.

دانلود رمان و کتاب های جدید