صنایع دستی صنایع دستی مصر

[@nicedavil]

بررسی وضعیت صنایع دستی مصر


کشور مصر در مسیر 1300 کیلومتری دره‌ی رودخانه‌ی نیل و همچنین منطقه‌ی دلتای این رودخانه در کنار دریای مدیترانه وارث یکی از کهن ترین کانونهای تمدن بشری است که قدمت آن به بیش از پنج هزار سال می رسد. آثار به جای مانده از این تمدن باستانی سرشار از عظمت و اعجاب، تحسین برانگیز است.

فنون مختلف صنایع دستی که عموماً در ساخت آثار و بناهای مختلف به کار رفته همراه با نمونه‌های گوناگونی از اشیاء طلا، برنز، سفالینه ، اشیاء شیشه ای و ادوات و ابزار سنگی همگی حاکی از تکامل و پیشرفت هنرها و فنون تولیدی مصر باستان می باشد.

موقعیت خاص جغرافیایی این کشور در محل تلاقی سه قاره‌ی آسیا، آفریقا و اروپا موجب شده که در طول تاریخ مورد توجه دیگر فرمانروایان و کشورگشایان قرار گیرد به طوری که حملات مکرر ایرانی ها، یونانی ها، رُمی ها، اعراب مسلمان، ترکان عثمانی، فرانسوی ‌ها و بالاخره انگلیسی ‌ها هر یک آثار انکار ناپذیری بر سنت ها، عادات، طرز زندگی و روش‌های تولیدی مردم این کشور داشته است. در طی تاریخ طولانی مصر پس از انقراض سلسله‌ی فراعنه، ظهور و استقرار دین اسلام در این سرزمین سرآغاز تحولی مثبت و سازنده در عرصه‌ی فنون مختلف، معماری،هنرها و صنایع دستی گردید. [ایرانی ‌ها در دوره‌ی هخامنشی دو بار مصر را فتح کردند، یک بار در زمان کمبوجیه پسر کوروش و بار دوم در زمان سلطنت داریوش اول در سال 492 پیش از میلاد که پس از حمله‌ی اسکندر به ایران، ایرانی ‌ها ناچار شدند مصر را ترک کنند. ( حدود سال 330 پیش از میلاد )]

زیرا در نتیجه‌ی تبادل فکری و فرهنگی به صورت جا به جایی متفکران هنرمندان و صنعتگران مسلمان، هریک با توشه ای از اطلاعات و تجربیات و ویژگی‌های بومی سنتی خاص سرزمین خود، افق‌های جدیدی را برای بروز خلاقیت ‌ها و نوآوری ‌ها به روی هنرمندان و صنعتگران مصری گشود.

که در نهایت به بارورتر شدن میراث مشترک اسلامی انجامید. اوج این شکوفایی هنر اسلامی در مصر به دوره‌ی حکومت ممالیک و فاطمیون مربوط می شود، پس از آن در حکومت ایوبی نیز حرکت گذشته تا حدودی ادامه یافت ولی استقرار حکومت عثمانی ‌ها در این کشور به پویایی و استمرار هنر اسلامی کمک شایانی نکرد زیرا توجه عثمانی ‌ها به پیشروی در اروپا و جنگ‌های طولانی با ایرانی ‌ها موجب عدم حضور مؤثر آنها در مصر و شمال آفریقا گردید که در نهایت راه برای دست اندازی قدرتهای اروپایی، ابتدا فرانسوی ‌ها و سپس انگلیسی ‌ها فراهم شد.

ورود اروپایی ‌ها با هدف‌های استعماری، موجب توقف و تعطیلی بسیاری از رشته‌های صنایع دستی گردید که در حقیقت از دوران فراعنه طی بیش از سه هزار سال علی رغم همه‌ی یورش ‌ها و تهاجمات خارجی و ناآرامی‌های داخلی همچنان استمرار داشت.

موج تجدد خواهی و عادت به مصرف کالاهای غربی بسیار شدید و فراگیر بود به حدی که طی دو نسل سنت‌های تولیدی گذشته را به دست فراموشی سپرد. در نتیجه‌ی این روند، نه تنها تعداد افراد شاغل شدیداً کاهش بافت بلکه به علت عدم انتقال اطلاعات و تجربیات گذشته به نسل جوان، سطح مهارت افراد موجود فوق العاده تنزل یافته و از کیفیت استثنایی فرآورده‌های صنایع دستی مصر اثری باقی نماند.

برای تغییر این وضعیت، از اوایل قرن بیستم، اقداماتی چه توسط مراکز آموزشی و چه به وسیله‌ی سازمان‌های دولتی صورت گرفت. این تلاش ‌ها بازار مطمئنی برای این گونه توليدات به ویژه آن رشته‌هایی که در خدمت معماری سنتی بود، پدید آورد. با این وجود این حرکت ‌ها دو نتیجه‌ی متفاوت در برداشت، نخست آنکه موجب جذب افراد جدیدی به این رشته ‌ها گردید که همراه با افزایش عرضه‌ی تولیدات و پدید آمدن متقاضیان جدیدی برای این محصولات بود. اثر دیگر این اقدام را پایین آمدن ارزش هنری دست ساخته ‌ها به علت استفاده از طرح‌های جدید و بیگانه و کاربرد مواد اولیه‌ی مصنوعی به جای مواد طبیعی به منظور کاهش قیمت تمام شده و جلب خریداران بیشتر باید دانست. نمونه‌ی بارز این وضعیت در بخش خان الخليلی قاهره مشاهده گردید که تقریبا 50 سال پیش به صورت مرکز اصلی برای فعالیت‌های آموزشی و سپس تولید صنایع دستی درآمد.

ویژگی‌های صنایع دستی مصر
علی رغم آنکه صنایع دستی در مصر پیشینه ای به قدمت تاریخ این کشور که بسیار طولانی است - دارد و در رشته‌هایی نظیر ذوب و تصفیه‌ی نقره و ساخت اشیاء مختلف از آن و همچنین ذوب سنگ سیلیس و شیشه گری و حتی ابداع روش معرق شیشه و معرق سنگ ( اصولاً روش معرق کاری با استفاده از مواد مختلف امکان پذیر است، به این شکل که مثلاً سطح چوب را بر اساس طرح مورد نظر خالی کرده، و در همان قسمت‌های خالی شده از ماده‌ی دیگری مثلاً صدف، عاج فیل و استخوان برای پر کردن آن استفاده می کنند که در نتیجه‌ی اختلاف رنگ، جلوه‌ی خاصی به آن نقش می دهند. در مورد شیشه، سنگ و فلز نیز این روش متداول است. ) از سایر ملل جلوتر بوده ولی متأسفانه طی دو قرن گذشته به حدّی نسبت به این رشته از فعالیت ‌ها بی اعتنا مانده که امروزه از سایر کشورهای شمال آفریقا نظیر تونس و مغرب درخواست کمک و انتقال تجربیات را در زمینه‌ی توسعه‌ی صنایع دستی دارد.

 

[@nicedavil]

به طور کلی ویژگی‌های عمده‌ی صنایع دستی مصر را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

۱- عدم گستردگی صنایع دستی در سطح کشور به ویژه در میان خانوارهای روستایی مانند ایران و هند و تمرکز تولید در بازارهای قدیمی شهرهای قاهره، حلوان ، الجيزا و سيوا.

2- تأثیر نفوذ فوق العاده‌ی صنعتگران کشورهای خاورمیانه به ویژه سوریه (دمشق و حلب) و عراق (موصل) از نظر شیوه‌ی کار و نیز سبک ‌ها و طرح‌های به کار رفته روی برخی تولیدات نظیر قلم زنی روی اشیاء مسی و برنجی و نقره سازی و نظایر آن.

۳- سابقه‌ی استفاده از عناصر گوناگون تزیینی که لازمه‌ی تکامل هنری صنایع دستی می باشد نظیر نقوش هندسی، طرح‌های گل و گیاه، تصاویر پرندگان و جانوران و بالاخره استفاده از خطاطی نظیر خط کوفی برای تزیین محصولات، همگی در آثار گذشته‌ی صنایع دستی مصر دیده می شود. به عنوان نمونه ای از این تکامل، می توان تغییر طرح‌های هندسی درشت و کلاسیک قالی مصر که منشا آن به دوران فراعنه می رسید، به نقوش اسلیمی و گل و گیاه تحت تأثیر طرح‌های رایج در قالی ایران و ترکیه را یادآور شد.

۴- وابستگی صنایع دستی امروزه‌ی مصر به جهانگردان خارجی ورود بیش از سه میلیون جهانگرد در سال به این کشور امکانات بالقوه ای را جهت رونق تولید صنایع دستی با استفاده از شهرت و اعتبار گذشته‌ی آن پدید آورده که تا حدی می تواند عدم حضور تولیدات صنایع دستی مصر را در سطح جهانی جبران کند.

انواع صنایع دستی مصر در پی تلاش‌های دولت و مراکز فرهنگی و آموزشی، امروزه رشته‌هایی از صنایع دستی در مصر در حال تجدید حیات می باشد:

۱- سفال و سرامیک سازی: با توجه به وقفه‌ی نسبتاً طولانی که در این رشته پدید آمد، امر آموزش و تربیت نیروی انسانی جدید به عنوان اساس هر نوع حرکتی در آینده تشخیص داده شد. لذا از سال ۱۹۵۸ میلادی مجدداً در فوستات یا قاهره‌ی قدیم با استفاده از تعدادی استادکار قدیمی، برنامه‌های آموزش عملی به مورد اجرا درآمد. محصولاتی که هم اکنون در فوستات تولید می شود، سنت‌های گذشته را با کاربرد جدید آن درهم آمیخته است. البته از زمان ایجاد، این مرکز یک بار نیز به علت عدم تضمین بازار برای عرضه‌ی محصولات تعطیل گردید. ولی مجدداً با کمک دولت و سازماندهی جدید فعالیت خود را آغاز کرد.

1. Fustat

۲- ساخت آویزهای دیواری: با استفاده از شیوه‌ی بافت گلیم و قالی (گاهی به صورت توأم) اقدام به تولید قالیچه‌های دیواری زیبایی می شود که بیشتر نشان دهنده‌ی نمادهای تمدن باستانی مصر بوده و مورد علاقه‌ی جهانگردان خارجی می باشد. مرکز عمده‌ی تولید، شهر حلوان بوده که ضمن تولید، یک واحد آموزشی نیز در کنار آن دایر است.

۳- ساخت، قلمزنی و مشبک کاری محصولات فلزی:

تولید فرآورده‌های مسی و برنجی و تزیین آن با استفاده از طرح ‌ها و نقش‌های گوناگون هندسی و اسلیمی، از صنایع دستی رایج کشورهای اسلامی است. در مصر نیز این صنعت دستی بیشتر با روش مشبک کاری تا قلمزنی در شهرهای قاهره و جیزا " متداول است که محصولات تولید شده علاوه بر اشیاء تزیینی نظیر انواع گلدان شامل شمعدان، چراغهای آویز که داخل آن لامپ برق قرار می دهند و ظروف مختلف می باشد.

۴- خراطی: کشور مصر به علت آب و هوای خشک و کویری، بر خلاف هند و کشورهای جنوب شرقی آسیا دارای منابع جنگلی نبوده، و به انواع چوب دسترسی ندارد و تنها اطراف رودخانه‌ی نیل که حاشیه‌ی شرقی کشور را از سمت جنوب به شمال نوشیدنی می سازد، ادامه‌ی حیات را در حد فاصل صحرای عربی (ساحل دریای سرخ) و صحرای لیبی که نیمه‌ی غربی کشور را پوشانده، میسر ساخته است. به همین دلیل از چوب عموماً در ساخت قطعات بسیار کوچک به صورت خراطی شده جهت دیواره‌های مشبک که گاهی درون آن را با شیشه‌های رنگی تزیین می نمایند، استفاده می گردد. این دیواره‌های تزیینی عموماً در طبقه‌ی دوم بناها و در قسمت بالکن یا پنجره استفاده می شود و معروف به مشربیه است. این سبک کار در ایران به گره چینی چوب معروف بوده و در شهرهای کویری کاشان و یزد متداول می باشد.

۵- تولید محصولات چرمی: با استفاده از پوست گاو، گاومیش و شتر (چرم‌های سخت)، تولید و عرضه‌ی انواع کیف، چمدان، تابلوهای تزیینی و رویه‌ی صندلی و مبل که نقوش تزیینی، با کاربرد مهرهای مخصوص فلزی به صورت برگردان روی آن منتقل می گردد، در قاهره تولید می شود.

۶- ساخت زیورآلات نقره

این رشته از صنایع دستی به صورت کاملاً سنتی در شهر سیوا در ناحیه ای صحرایی نزدیک مرز لیبی متداول است و اشیاء ساخته شده شامل انواع گردن بند، دستبند، گوشواره و خلخال بوده که به صورت قطعات بزرگ و فاقد ظرافت مورد انتظار می باشد. اشیاء تولید شده عمدتاً مصرف محلی و روستایی داشته و به روایتی از سر تا مچ دست را می پوشاند.

۷- قالیبافی: انواع قالی نیز از رشته‌هایی است که در مصر پیشینه ای طولانی داشته ولی بر اثر عدم حمایت کافی به تدریج رو به فراموشی رفته تا اینکه از ۳۰ سال پیش با نگرشی جدید، و به عنوان یکی از رشته‌هایی که می تواند زمینه ساز اشتغال گروه‌های وسیعی از مردم در سطح کشور گردد، مطرح شد. از اقدامات اساسی که در این راستا صورت گرفت تغییر طرح نقشه و رنگ بندی قالی‌های تولیدی مصر متناسب با سلیقه و خواست بازارهای خارجی بوده و به همین منظور نقشه‌های هندسی قدیمی تدریجاً به نقشه‌های لچک و ترنج، افشان و اسلیمی تغییر یافت و در این مسیر تا حد زیادی از تجربیات کشورهایی نظیر ترکیه و ایران استفاده گردید ولی قالی مصر به علت بالا بودن قیمت تمام شده و عدم مرغوبیت مواد اولیه هنوز نتوانسته حتی با قالی‌های تولیدی کشور مغرب رقابت کند و عمدتاً پاسخگوی نیازهای داخلی است. سایر رشته‌های صنایع دستی مصر که از اهمیت کمتری برخوردار است، شامل شیشه گری دستی، حصیربافی، میناکاری و ساخت اشیاء از سنگ مرمر می باشد. البته سابقاً نقاشی مینیاتور نیز با سبک و طرح خاص خود و بدون رابـ ـطه با آنچه که در ایران صورت می گرفت، متداول بوده که اکنون منسوخ شده است. کنده کاری روی عاج فیل را نیز باید جزء صنایع دستی فراموش شده‌ی مصر دانست.

ارگان‌های مسئول توسعه‌ی صنایع دستی
سازمان تخصصی مسئول توسعه‌ی صنایع دستی به نام المرکز القومی للفنون التشکیلیه است که نه تنها با مسئولان محلی در سراسر کشور بلکه با ارگان‌های بین المللی ذیربط و سازمان‌های مسئول صنایع دستی در سایر کشورهای عربی به منظور جلب کمک‌های کارشناسی در ارتباط است. از وظایف عمده‌ی آن، متمرکز کردن صنعتگران پراکنده در چارچوب تعاونی ‌ها و ایجاد ارتباط نزدیک با بخش خصوصی به منظور استفاده از امکانات بازارهای جهانی در جهت افزایش صادرات کالاهای تولید شده و در حقیقت تضمین موفقیت آموزش نیروی انسانی جوان می باشد. در حال حاضر سه مرکز آموزشی صنایع دستی به شرح زیر در قاهره فعالیت دارند: ۱- مرکز صنایع دستی سنتی در محل وکالة الغوری در نزدیکی مسجدالاّزهر

۲- مرکز پژوهش هنرهای سنتی در خانه‌ی اَلصِناری از بناهای قدیمی که در ناحیه‌ی سیده زینب قاهره واقع شده و مسئولیت عمده‌ی آن تحقیق و احیاء طرح‌های سنتی و انطباق آن با نیازهای روز می باشد.

۳- مرکز آموزش صنایع هنری در محل بنای قدیمی اُم عباس سَبیل در ناحیه‌ی الخلیفی قاهره که در آنجا نحوه‌ی استفاده از سنت‌های هنری گذشته در صنایع دستی مختلف از جمله کنده کاری روی چوب و چاپ و باتیک به صورت نقاشی روی پارچه آموزش داده می شود. با توجه به عقب ماندگی مصر در زمینه‌ی احیاء و توسعه‌ی صنایع دستی، در سال‌های اخیر وزارتخانه‌های متعددی هر یک با نقش و وظیفه‌ی خاص خود نسبت به این موضوع توجه کافی نموده اند که عبارتند از:

۱- وزارت فرهنگ مصر که در خانه‌های فرهنگ قاهره و سایر شهرها صنایع دستی را آموزشی می دهد.

۲- وزارت آموزش و پرورش که آموزش صنایع دستی در مدارس را نظارت می نماید.

۳- وزارت امور اجتماعی که از تولید کنندگان کوچک و خانگی از طریق اعطاء وام، تأمین ابزار کار و مواد اولیه و بالاخره ایجاد زمینه‌ی مساعد جهت کمک به فروش محصولات آنها در نقاط مختلف کشور، حمایت می کند.

۴- وزارت امور منطقه ای و محلی که در چارچوب فعالیت‌های روستایی نسبت به تأمین مواد اولیه و ابزار کار و همچنین بازاریابی برای تولیدات حاصله اقدام می نماید.