صنایع دستی *صنایع دستی خراسان جنوبی*

[_MATIN_]

سیاه چادر بافی
به دست بافته ای بسیار ساده با موی بز جهت استفاده در سقف و دیوارهای چادر عشایر گفته می شود. عمده ماده مورد نیاز جهت بافت سیاه چادر موی بز است که از رنگ سیاه زاغ، سور و بور آن استفاده می شود.

کلیه مراحل پاکیزه سازی و ریسندگی نیز توسط مردان و زنان بومی به انجام می رسد. عمده محصول تولیدی این رشته تخته های سیاه چادر می باشد که جهت تهیه چادر عشایری با اندازه های مختلف، تعدادی از آنها را به هم متصل می کنند.این تخته ها به طول تقریبی هشت تا ده متر و عرض یک متربافته شده و به صورت ساده و کاملاّ سیاه رنگ می باشد. برخی افراد برای ایجاد تمایز بین سیاه چادر خود در حین بافت بر روی این تخته ها با نخ سفید پنبه ای نقش های ساده ای ایجاد می نمایند. ابزار مورد استفاده در سیاه چادربافی بسیار ساده وابتدایی و شامل دار افقی ، شانه ، دَستَک و پاکی می باشد. در حال حاضر بافت سیاه چادر توسط ساکنین روستاهایی چون سِیدال و میغان در شهرستان نهبندان و طوایف عشایری شهرستان های سربیشه ، قاینات ، سرایان و... صورت می پذیرد و از این طریق امرار معاش می کنند.

​

خراطی سنتی
این هنر که نوعی نازک کاری روی چوب محسوب می شود به طور معمول در مناطقی از کشور رایج است که چوب در آنجا بیشتر یافت می شود. خراطی شیوه ای از تولید محصولات چوبی است که طی آن توسط ابزار و وسایل مختلف و به طور عمده به وسیله دستگاه خراطی سنتی یا برقی، استوانه چوبی به دور خود چرخیده و در این حین به وسیله مُغار اضافات چوب را برداشته تا فرم دلخواه تشکیل شود.

چوب های اصلی مورد استفاده در خراطی شامل: گردو، نارون، توسکا، زبان گنجشک ، بید، چنار، چوب سفید، گلابی، عناب و کیکم می باشد . در خراسان جنوبی به علت فراوانی چوب گردو ، عناب و بید، خراطان منطقه بیشتر از چوب این درختان استفاده می کنند .
از محصولات ساخته شده به وسیله خراطی سنتی می توان به انواع پایه های مبل، تختخواب، میزو صندلی، وَردَنه، چرخ و دوک نخ ریسی، نی و بدنه قلیان و ... اشاره نمود .
ابزارهای مورد استفاده در هنر خراطی شامل دستگاه خراطی، مُغار، اِسکَنه، انواع پَرما ( مَته )و دسته پَرما ،گیره، سوهان و چوب ساب، سنگ سُو، مداد، خط کش و متر می باشد. این حرفه دربیشتر شهرستانهای استان از جمله بیرجند، سرایان ، بشرویه و فردوس رواج داشته است.

پَل*ـاس بافی
پلاس بافته ای ضخیم و خشن از موی بز است که به عنوان چادر ،خیمه ، زیرانداز و مانند آن به کار می رود. رنگ های پلاس مویی براساس رنگ طبیعی موی بز، طیف رنگی کرم روشن تا سیاه را در بر می گیرد.

بافت پلاس همانند گلیمِ ساده است و اکثراً بدون نقش و یا دارای نقوش بسیار ساده هندسی درتنوع رنگی محدود( عموماً دو یا سه رنگ)بوده ، که به صورت نوارهای ساده در عرض دستبافته به کار می رود . گاهی برای پود از نوارهای باریک پارچه های نخی (اغلب کهنه و مستعمل ) استفاده می شود و درنهایت دستبافته ای با تنوع رنگی زیاد که راه راه رنگی است تولید می شود . به هنر پلاس بافی در اصطلاح بومی منطقه هنر لَبّافی یا لَوّافی می گویند. ابزار مورد استفاده در پلاس بافی همانند سیاه چادربافی بوده وشامل: دار افقی ، شانه ، دَستَک و پاکی می باشد. دراین رشته علاوه بر زیرانداز، انواع خورجین، جَوال، توبره، خاکَش( ویژه حمل خاک) نیز تولید می شود. پلاس در تمامی شهرستانهای استان بویژه شهرستان های نهبندان وسربیشه به صورت پراکنده تولید می شود.

​

 

[_MATIN_]

گلیم بافی
گلیم نوعی فرش بدون پرز است که با درگیری تار و پود و تزئینات زیاد بافته می شود. نقوش در گلیم با عبور دادن پرزهای رنگی از بین تارها نقش می بندد. این نقوش غالباً به صورت هندسی و انتزاعی با الهام از طبیعت و شرایط اقلیمی و جغرافیایی پیرامون هنرمند بافته می شود. گلیم انواع مختلف داشته و به نام های گلیم ساده ( دو رو ) ، سوماک (یک رو ) ، سوزنی و... شناخته می شود.

ماده اولیه مصرفی در گلیم بافی عمدتاً نخ پشمی و نخ پنبه ای است که معمولاً از نخ پنبه ای برای تار و از نخ پشمی برای پود گلیم استفاده می شود. گاهاً در مواردی برای تار گلیم از نخ پشمی توأم با موی بز استفاده می گردد.از مهمترین ابزارهای مورد استفاده در رشته گلیم بافی می توان به دار (افقی یا عمودی) ، قیچی، شانه ،کارد (پاکی) و گُله(کوجی) اشاره نمود.
مراحل بافت و چله کشی گلیم همانند قالی است .شیوه بافت به دو صورت ساده و پیچ ( وَرنی) می باشد. در بافت ساده، پود به صورت زیر و رو قرار گرفته و نقش را ایجاد می کند اما در بافت سوزنی که بیشتر در منطقه نهبندان و قائنات خراسان جنوبی رواج دارد ، خامه با پیچش بر دور تارها نقش را ایجاد می کند. از این نوع بافت بیشتر جهت تولید بافته های کوچک و ظریف نظیر هَمیان، توبره ، نَمکدان و سفره آردی استفاده می شود.گلیم بافی در تمامی شهرستانهای استان خراسان جنوبی رایج بوده ودرحال حاضر نیز به صورت پراکنده وبه تعداد پایین تولید می گردد.

​

بَرَک بافی
بافت منسوجات سنتی با مواد اولیه گوناگون ( پنبه ، نخ پشم ، ابریشم و کُرک ) و به کمک دستگاههای سنتی و نسبتاً پیچیده دو وَردی و چهار وَردی در حد وسیع در منطقه ای که امروزه با نام خراسان جنوبی خوانده می شود رواج داشته است که از منظر علاقمندان به اصالتها بسیار حائز اهمیت است. رشته بَرَک بافی که اصطلاحاً (کُرکی بافی یا کورگین بافی) نامیده شده است از قدیمی ترین صنایع دستی جنوب خراسان بزرگ بوده و تاریخ تولید آنان دراستان به قبل از دوره سلجوقی میرسد.

بَرَک که دراصطلاح محلی به آن کُرکی(Korki) ،کورگی (Kurgi) یاکورگین(Kurgin)گفته می شود بافته ای است تاری و پودی و ضخیم از کُرک بز و شتر که از آن جامه زمستانی تهیه می شود وبه لحاظ استحکام ، لطافت ،گرمی وخواص درمانی دارای ویژگی های خاص ومنحصر به فرد می باشد .
پارچه های کرکی با طرحهای ساده و چهارخانه و با استفاده از الیاف کرک دررنگ طبیعی (طیف رنگی کرم روشن تا سیاه ) تولید می شده است . کاربردهای پارچه های کرکی بیشتر شامل : پاپیچ (پاتابه)،کت زنانه و مردانه، چادر زنانه، شالِ گردن وکمر و مَندیل بوده است . شهرستان سربیشه ( بالاخص شهر مود)، نهبندان، خوسف و بشرویه ازعمده ترین مناطق تولید پارچه برک در گذشته بوده اند. مهارت برک بافی با شماره 810 درفهرست عادی میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده است.

​

گَبِّه بافی
گبه نیز همانند قالی زیرانداز گره دار و دست بافی است که قدمت آن به لحاظ نیاز اجتماعی جوامع بشری، امکان سریع نقل و انتقال و به ویژه بافت ذهنی نقوش آن به قبل از تولید قالی بر می گردد.

این دستبافته ازقالی کوچکتر و تراکم بافت کمتری داشته و برروی دارهای زمینی و به ابعاد تقریبی 200*100 و 200*120 سانتی متر تولید می شود. ابزار وتجهیزات بافت گبه همانند قالی است.جنس تار و پود قالیچه های مرغوب اکثراً ازپشم و نوع گره مورد استفاده بیشتر تُرکی می باشد. طرح هایی نظیر، کاجی، گلدانی، سجاده ای، گُل مرغی، گل ابری، گل کشمیری، فَتحُ ا...خانی، گل آیینه ،زوزَنی، پادراز، مَدَدخانی ،گل کاشان و نقوش حیوانات از جمله پلنگ، طاووس ، شتر ازنقشه های معروف گبه های خراسان جنوبی می باشند. از طرح های رایج در حاشیه این دست بافته نیز می توان به "چِنگ چِهِل مرغ" و " یا علی" اشاره نمود. تولید انبوه این دستبافته در شهرستان زیرکوه وروستاهای تابعه آن شامل: حاجی آباد، آبیز، فَندُخت، اِسفاد، بهمن آباد و اِستِند می باشد اما در شهرستانهای دیگر استان از جمله: سربیشه، خوسف (روستای هدف گردشگری خور)، نهبندان، قاینات (بویژه شهر اِسفِدِن وروستاهای کُرغُند، تیغاب وگَرماب)، سرایان(بالاخص بخش سه قلعه) نیز به تولید این دستبافته مبادرت دارند.

 

[_MATIN_]

نَمَدمالی
نمد منسوجی است نابافته که با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت براساس دو خاصیت جَعدیابی و پوسته ای شدن الیاف پشم تولید شده و به عنوان زیر انداز، کلاه ، لباس چوپان(کپَنَک، کُرگوش) در خراسان جنوبی کاربرد دارد. نمد امروزه نیز بر اساس قدیمی ترین روش ها ( پِرِس، غلطاندن و فشردن پشم ها ) تولید می شود.

ابزار کار این حرفه شامل : قالب نمد که بیشتر تخته حصیری مستطیل شکل میباشد ، پشم بُر ، قالب بَند، کلک (چهارشاخ بلندی است که به وسیله آن پشم حلاجی شده را روی قالب ریخته و پهن می کنند، کمان حلاجی و مُشته کمان ( جهت حلاجی کردن پشم ) و صابون مخصوص می باشد.
فرایند نمدمالی کاری پرزحمت و طاقت فرساست که گاهاً برای تولید برخی از محصولات آن مانند کپنک به چهار یا پنج نفر مرد ورزیده نیاز می باشد. انواع نقشه های رایج در نمدهای منطقه عبارتند از : نقش سه گل، پنج گل، برگ گل، اشکال هندسی، خطوط، سطوح وعلائم که بعضاً نام نمدمال یا صاحب نمد و اسماء مذهبی می باشند.
نمدمالی از جمله فنونی است که سابقاً در بیرجند و برخی روستاهای شهرستانهای نهبندان، فردوس ، سرایان ، طبس و سربیشه ( بالاخص روستای سلم آباد) رایج بوده است.

​

حصیربافی
حصیربافی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی و شاید کهن ترین آنهاست. به ساخت انواع محصولاتی کاربردی با استفاده از برگ درخت خرما حصیر بافی (بوریا بافی) اطلاق می گردد. ابزار و وسایل مورد استفاده در حصیر بافی شامل تعدادی ابزار ساده و ابتدایی از جمله : داس ،کارد، سوهان ،درفش وسوزن است.

از این ابزار بیشتر برای قطع برگ های درخت خرما و پیراستن آن برای آماده سازی مواد اولیه استفاده می شود و گاهی نیز هنگام تولید به عنوان ابزار کمکی، ساخت وسایل را تسهیل می کند. اما آنچه محصولات حصیری راشکل می دهد، مهارت و ذوق هنرمندان است. حصیربافی در شهرستان طبس و نهبندان و بخصوص روستای هدف گردشگری دِهسَلم رواج دارد. که محصولات آن شامل انواع سبد و زنبیل ، بادبزن دستی، زیرانداز در فرمهای دایره و بیضی ، شیلگ ( محل نگهداری مواد غذایی ) و حیوانات تزئینی از جمله شتر می باشد. همچنین نوعی ازحصیربافی با ساقه گندم که دراصطلاح محلی به آن "پَخَل بافی" می گویند دراین استان رایج بوده که جهت تهیه انواع سبد کاربرد دارد. این هنر- صنعت در بخش خضری شهرستان قائنات و برخی روستاهای شهرستان سرایان رواج دارد.

حوله بافی
رشته حوله بافی که دراصطلاح محلی به آن (تُو بافی و یا تون بافی)اطلاق می گردد از قدیمی ترین صنایع دستی جنوب خراسان می باشد. بر اساس مستندات تاریخی،از معروفیت دستبافته ها و پارچه های پنبه ای و ابریشمی تولید شده در ایالت قهستان قدیم در قرون اولیه اسلامی فراوان یاد شده است.

بافت حوله های سنتی در خراسان جنوبی ، امروزه نیز همانند گذشته با دستگاههای سنتی دو یا چهار وردی و ابزار کار ساده، صورت می گیرد .با کمک این دستگاه ایجاد دهنه، پود گذاری( با تنوع رنگی نامحدود) و دَفتین زدن با حرکات منظم دست و پا، باعث تولید انواع پارچه بر اساس نوع ماده اولیه میشود.
از انواع نقوش به کار رفته در حوله بافی میتوان به: کُلو ، گِنتی ، چَپَر بافت ، جِناغی و ساده اشاره کرد.تولیدات مختلف حوله بافی شامل : انواع حوله دست و صورت و حمام، سفره نان، صافی، دستمال ،چادرشب ،شال سر، لُنگی و ... می باشد. تولید حوله در بسیاری ازشهرستانهای خراسان جنوبی از جمله، خوسف، نهبندان، درمیان ،سرایان ، قاینات درحال حاضررواج داشته و شهرستان بیرجند بالاخص روستای خراشاد از اصلی ترین مراکز تولید حوله در استان به شمار می آید.

​

 

[_MATIN_]

تَرکه بافی
به ساخت انواع ظروف بااستفاده از شاخه های نازک وباریک درختان ودرختچه ها تَرکه بافی می گویند. پس از جدا سازی شاخه های ( ترکه ها – سافت ها ) مورد نظر از دو نوع درخت بید ( سرخ بید (مینا) و بید رودی ) و یا درختچه سافترگ (بادام کوهی، بادام تلخ )، آنها را از هر گونه برگ وزائده پاک نموده و بر حسب طول و قطر دسته بندی می کنند.

. در صورت استفاده از ترکه های قدیمی و غیر منعطف، آنها را چندین روز در آب می‌خیسانند تا انعطاف پذیر و قابل استفاده شود .از دو دسته چهارتایی عمود بر هم از ترکه های قوی تر، ساختاری هشت شعاعی که اسکلت اساسی واولیه کاررا تشکیل می دهد بوجود می آید .آنگاه به وسیله ترکه های نازک عمل بافت تا تکمیل دیواره های شیء ادامه می یابد.
از تولیدات ترکه بافی بیشتر به عنوان آبکش برنج، شستن سبزی و میوه، سبد میوه ،سبزی و گل، خشک کردن میوه ها، حمل بار و جای خوراک حیوانات اهلی استفاده می شود.
ابزار کار این رشته بسیار ساده و محدود به یک چاقو می باشد. این حرفه بیشتر اختصاص به شهرستان بیرجند، بالاخص روستاهای کوهپایه رشته کوه باقران دارد که به عنوان منبع اصلی مواد اولیه این صنعت می باشد. اما در سایر شهرستانهای استان نیز تولیدآن رواج دارد .تکنیک وفن ترکه بافی(سافت بافی) به شماره 813 در فهرست عادی میراث ناملموس ملی ثبت گردیده است.

​

دَواتگری سنتی
ساخت انواع ظروف و ابزار کاربردی و مصرفی از جمله انواع سینی، دیگ ودیگچه وسر دیگ درابعاد مختلف، مَجمَعه، کاسه ، بشقاب، پارچ ولیوان، آفتابه ولَگَن مسی و... با چکش کاری شمش یا ورق مس را دواتگری گویند.

. این هنر- صنعت که دراصطلاح عامیانه مِسگَری نامیده می شود، تا چندین سال پیش از رونق و شکوفایی ویژه ای درکشور واستان برخوردار بود به گونه ای که بازاری تحت عنوان بازار مسگرها دراکثر شهرها به صاحبان این هنر وصنعت اختصاص داشت. علاوه بر تغییر نگرش مردم از ظروف مسی به ظروف ساخته شده با مواد دیگر، دلایل مختلفی همچون گرانی مواد اولیه نظیر ورق مس و همچنین محدود شدن بازار، رکورد وافت شدید این هنر را طی چند سال اخیردر پی داشته است.
مسگری هنری است طاقت فرسا که طی چندین مرحله شامل: برش ورقه های مسی، چکش کاری، ایجاد اتصالات دندانه ای (کام وزبانه)، آتش کاری و سفیدکاری صورت می پذیرد. اهم ابزار ومواداولیه موردنیاز مسگران شامل ورق مس در ضخامت های گوناگون، انواع چکش ، اَنبُر، انواع سَندان با شکلهای مختلف، پودرتَنوکار ، قیچی حلبی بُری ،قَلع خالص جهت سفیدگری ( قلایی کردن ظروف غذاخوری) و کوره روباز می باشد.
دربیشتر اوقات سفیدگری کار صنعتکار ویژه ای است اما در اغلب شهرهای کوچک وروستاها این کار هم، توسط مسگرها صورت می گیرد.در حال حاضر مسگران در استان خراسان جنوبی به تعداد انگشت شمار در شهر طبس وبشرویه مشغول به کار و تولید هستند.

​

جاجیم بافی
جاجیم که در اصطلاح محلی به آن جاجُم گفته می شود، از قدیمی ترین بافته ها و یکی ازمشاغل مهم و پررونق زنان خراسان جنوبی به شمار می رفته است. جاجیم دست بافته ای است تار نما شبیه پَل*ـاس و گلیم با نقوش راه راه رنگی که از نخ‌های رنگین وظریف پشمی یاپنبه‌ای یا آمیزه‌ای از این دو ساخته می شود.

جاجیم به صورت سنتی برروی دار زمینی ساده به صورت نواری به عرض 18الی 35 سانتی متر و طول 8 تا 12 متر و گاهاً 20 متر بسته به اندازه وابعاد محیط کارگاه بافته می شود. دستگاه جاجیم بافی دارای ساختمان ساده بوده و مشتمل بر گُله ، میخ های فلزی ، سه پایه چوبی ، نَوَرد پِی دَمه ، شَمشیرَک ، خَرَک بَند، ماکو و ماسوره می باشد.
جهت دستیابی به پارچه جاجیم با عرض دلخواه نوارهای باریک بافته شده از کناره به هم دوخته می شوند. اغلب جاجیم ها در منطقه خراسان جنوبی دارای طرح مُحَّرمات می یاشند و نقوش ساده هندسی از قبیل گلهای چندپر در رنگ های سبز، زرد ، قرمز ، سفید و بنفش دراین طرح به چشم می خورند. از جاجیم علاوه بر زیرانداز به عنوان روپشتی، روکرسی، رو تختی، سجاده ، انواع کیف ، کوسن و ... استفاده می شود. در حال حاضر شهرستان قاینات به مرکزیت روستای روم از مناطق عمده تولید این دست بافته در استان خراسان جنوبی است اما درسایر شهرستانها از جمله بیرجند ، سربیشه ، نهبندان وسرایان نیز تولید آن رواج دارد.

قالی بافی
به دست بافته ای گره دار، دارای پرزهای بلند از جنس پشم، ابریشم و یا کُرک گفته می شود.ارزش این دستبافته براساس کیفیت مواد اولیه ،طرح ونقشه و رَج شمار( تراکم بافت) محاسبه می گردد. مواد اولیه وتجهیزات مورد نیاز قالی بافی شامل : دارومتعلقات( غالباً فلزی وگردان)، نقشه، شانه یادَفتین، چاقو(پاکی)، نخ پشم و پنبه و در برخی
موارد ابریشم وکرک می باشد.

قدمت این دستبافته بر اساس مستندات تاریخی درمنطقه خراسان جنوبی به 1100 سال قبل می رسد. پس از نصب دار و عملیات چله کشی ، نصب چوب هاف و کوجی انجام شده و بافت قالی آغاز می گردد. بعد از بافت هر رَج، پود ضخیم و عموماً پس از بافت 2 تا 3 رَج ، پود نازک از دو ردیف تار زیر و روی قالی رد می شود .دو نوع بافت فارسی و ترکی در این استان رایج است که هر دو دارای بافت های تقلبی مشابه می باشند که به آن گره های جفتی می گویند . این گره ها اغلب به لحاظ تسریع در کار بافت انجام گرفته و معمولاً از استحکام و ظرافت فرش می کاهد اما به لحاظ تراکم بافت قالی های این منطقه اثر چندانی بر کاهش کیفیت نداشته است. از نقشه های بومی و رایج در این استان می توان به ریزه ماهی به صورتهای کف ساده، پنج متن ولَچَک ترنج، نقش سَعدی، خِشتی، کَلِّه اسبی، بُتِّه جِقِّه وطرح های اقتباسی نظیر شیخ صَفی، درباری و گلدانی اشاره نمود.
بافت قالی و قالیچه در اکثر شهرها و روستاهای این استان رواج دارد به طوریکه بیش از 50 هزار بافنده به صورت تمام وقت یا فصلی به این حرفه اشتغال دارند. مود و دُرُخش از مهمترین و مشهورترین مکانهای تولید قالیهای نفیس در گذشته بوده که دارای شهرت جهانی میباشند.