مجسمه سازی هنر مجسمه‌سازی در عصر زندیه و قاجاریه

[@nicedavil]

در ایران همه هنرها پس از دوران صفویه رو به انحطاط گذاشت. «در دوره زندیه در نیمه دوم قرن ۱۸ ترکیب‌های وسیع دیگر رونق نداشتند. در بدنه‌های بزرگ پوشیده از آجرهای کاشی، زمینه سفید که به کلی نسبت به ساختمان‌هایی که به نظر خودشان تزیین می‌کردند بیگانه و بی‌تناسب بودند، صورت شخصیت‌های رسمی که مانند موقع سان و رژه صف بسته‌اند یا صحنه‌هایی از قبیل هنرنمایی‌های رستم - پهلوان ملی - بهرام گور و یا دورنماهایی که به تصور خودشان به سبک اروپایی ساخته‌اند در بدنه‌های کوچک دیده می‌شود.


البته در کل باید گفت که دوره زندیه و قاجاریه یعنی پایان قرن ۱۸ و نیمه قرن ۱۹ م برای هنرمندان دوره مساعدی بوده است. «فتحعلی‌شاه بر آن شد تا هنر را زنده کند. این پادشاه دومین فرمانروای دودمان قاجار بود که سراسر سده ۱۹ م برابر با ۱۳ ه. ق بر ایران سلطنت کردند و تهران را که شهری بود با دیوارهای گلی بر سر راه سمرقند و تبریز به پایتختی برگزیدند. در این مدت در ایران شاهکار هنری پدید نیامد، ولی هنرمندان در ساختن چیزهای کوچک و دیدنی چیره دستی فراوان نمودار می‌ساختند. اصفهان هنوز مرکز صنعتگران بود و در بازارهای آن صدای چکش مسگران که بر ظرف‌ها و سینی‌های مسین می‌خورد؛ گوش فلک را کر می‌کرد. در کنار آن صدای آهسته و ظریف چکش نقره کاران که ظرف‌های نقره‌ای را آرایش می‌کردند و در آنها کنده کاری‌های دیدنی پدید می‌آوردند به گوش می‌رسید. در سفالگری نیز گل‌ها و مناظر طبیعت را پدیدار می‌ساختند، گو اینکه چندان کار درخشانی از آن پدید نمی‌آمد».


استفاده از پیکره‌سازی به عنوان عنصری تزیینی بعد از دوره رنسانس و ظهور هنر مدرن مخصوصا در دهه‌های اول قرن ۲۰ در روی نماها به صورت رولیف به خصوص در قسمت سردر ساختمان‌ها در غرب شروع شد. «در سده ۱۹ در سراسر جهان شيوه هنری غرب، کالای غرب و اندیشه‌های غرب در سراسر هنر خاور نزدیک راه یافته بود و هنر اسلامی رو به زوال گذاشته بود. چون به تاریخ هنر اسلامی بنگریم می‌بینیم که رونق آن همواره در زمان پادشاهان بزرگ و مقتدر بوده است. این پادشاهان چه بسا خودکامه، خونریز و بی‌رحم بودند. منتها تنها ایشان می‌توانستند هزینه سفارش‌های هنری را تحمل کنند.

کاخ‌ها، بزرگترین مسجدها و زیباترین آرامگاه‌ها و ساختمان‌های عمومی به فرمان و هزینه ایشان ساخته می‌شد. هنرمندان با پشتیبانی ایشان به کارهای بسیار زیبا و باریک تشویق می‌شدند و فرصتی می‌یافتند تا تجربه یابند و آزموده شوند و کار خود را بهبود بخشند و پیشرفت کنند. اما روزگار این گونه فرمانروایان نیرومند پایان یافت. پادشاهی‌های کهن از هم پاشید و تقسیم شد و دورانی از شورش و جنگ خانگی درگرفت و هنر جهان اسلام رو به پستی و انحطاط گرایید و دیگر هر چه در زمینه هنری انجام می‌شد ابتکار نداشت، بلکه تقلیدی بود از کارهای گذشتگان و نمونه‌هایی مرده و بی‌جان که تاب برابری با اندیشه‌های هنر غرب را نداشت».

 

[@nicedavil]

میل به احیای آنچه گذشتگان به دست آورده بودند و مایه مباهات بود، موجب خلق آثاری می‌شد که بر خلاف آراء بعضی مستشرقین و هنرشناسان دارای ارزش هنری بود؛ به طور مثال مسجد وکیل در شیراز که در نزدیکی تخت جمشید، این گوهر هنر و معماری دنیای گذشته ایران، قرار دارد و معمار آن با نگاهی به آن همه شکوه و کیفیت با موفقیت از سنگ استفاده کرده است. از قسمت‌های مهم این مسجد «حجاری‌های ستون‌های چهل و هشتگانه مرتفع و یکپارچه شبستان جنوبی آن است که بدون ذره‌ای اختلاف حجاری شده و شاهکار حجاری و همچنین حجاری‌های ازاره‌ی آن است».


غیر از این بنا می‌توان به عمارت دیوانخانه شیراز و نقش‌برجسته‌های آن اشاره کرد که هر چند از نظر طراحی موضوعات مورد نظر و نیز اجرا از ارزشی بالا برخوردار نیستند، در هر حال می‌توان به عنوان بخشی از هنر حجم این دوران به آنها اشاره کرد: «نمای دیوانخانه تا ارتفاع ۵/۱ از کف حیاط پوشیده از سنگ گندمک حجاری شده است و داستان نبرد رستم و اشکبوس و نقش‌های شیر و شاهین و ترنج را به تصویر کشیده است. در این نقش‌برجسته که بیشتر به نقاشی نزدیک است و به شیوه نگارگری سنتی رستم را با همان چهره متعارف نشان داده که بر زمین زانو زده و در پشت سر او اسب هم با گردنی خم شده و زانوان خمیده دیده می‌شود. در دو طرف نقش شیری که با زنجیری در بند است و بازی که بر پایه‌ای نشسته دیده می‌شود. برجستگی نقش‌ها بسیار کم است».

برخی از پادشاهان قاجار با همه بی‌کفایتی و قصوری که در امر مملکت‌داری داشتند و با همه شیفتگی بی‌حد و حصر خود نسبت به دستاوردها و زندگی به سبک غربی، آثاری از خود به جای گذاشتند یا بهتر است بگوییم مشوق ایجاد آثاری بوده‌اند که در نوع خود قابل بررسی‌اند. از میان این پادشاهان می‌توان به فتحعلی شاه اشاره کرد. او هنرمندان را حمایت می‌کرد و توجه زیادی به ادوار پرشکوه و هیبت پادشاهی‌های پیش از اسلام به خصوص ساسانیان داشت؛ میراث هنری آنان را ستایش می‌کرد و خواهان ابقای آن همه شکوه و درخشش بود. او همانند ساسانیان میل داشت تا تصویر خود و شاهزادگان قاجاری را با جلال و جبروت و در حال غلبه بر نیروهای شر و حیوانات خطرناک و یا در حال نزاع با این نیروها صخره‌نگاری کنند. از جمله این گونه آثار می‌توان به نقش‌برجسته‌ی سنگی شهر ری اشاره نمود که فتحعلی شاه را در حال شکار شیر نشان می‌دهد.

 

[@nicedavil]

در این دوره، علاوه بر چنین آثاری باید به احجامی کوچکتر هم اشاره کرد که جنبه‌ای کاربردی داشتند و رد پای سنن هنری ادوار قبل در آنها دیده می‌شود. به این اشکال، با توجه به اهمیت این موضوع که در هنر سرزمین‌های اسلامی حجم و مجسمه تقریبا به صورت مستقل معنا نمی‌یابد و بیشتر در خدمت کاربردهاس‌، می‌توان اشاره داشت. غیر از هنر تشیع و مجسمه‌سازی با اهداف دینی- مذهبی، اشیاء کاربردی مانند ظروف، قلمدان‌ها، پنجره‌ها و درها (خواه مشبک، خواه کنده کاری شده بر چوب) کوبه‌های روی درها، ادوات نظامی مانند نیام شمشیرها همه و همه اگرچه با افتی نسبی در کیفیت و نزدیک شدن به سلیقه‌های نیمه غربی - نیمه ایرانی‌اند، اما در هر حال خود احجامی قابل بررسی هستند.

همچنین باید به جواهرسازی این دوران اشاره نمود که در خدمت دربار قرار داشت و نمونه‌های زیبایی از این جواهرات هم‌اکنون به عنوان پشتوانه مالی کشور موجود است؛ مثلا تاج بسیار با ارزش فتحعلی شاه که سراسر مرصع به قطعات درشت تراش خورده زمرد و سایر سنگ‌های قیمتی است و شکل آن به صورت تاج پادشاهان ساسانی است.


گوشواره‌ها و گردنبندها و دستبندهای بانوان دربار نمونه‌هایی دیگر از این دست‌اند که به راستی در نوع خود احجامی کوچک اما زیبا و قرین هنرند. به مجموع اشکال و احجام تزیینی باید انگشترهایی را هم که از نگین آن برای مهر زدن اسناد استفاده می‌کردند اضافه کرد که معمولا بر سنگ عقیق و فیروزه با خطی خوش (خطوط نستعلیق یا شکسته یا دیوانی) نام سفارش‌دهنده حک می‌شد.