جامعه ایرانی فرهنگ تمدن اسلامی

[>YEGANEH<]

در جهان اسلام، در این دوره(مقارن با حکومت سلاجقه) مدارس بسیاری وجود داشت که هر کدام با مسلک و مرام و شیوه خاصی در سپهر مذهبی خاص، به تربیت شاگردانی اختصاص داشت؛ اما برای اولین بار با تأسیس نظامیه توسط خواجه نظام الملک طوسی -وزیر مشهور سلاجق- بود که پایه مدارس زنجیره‌ای در جهان اسلام نهاده شد. سبکی که امروزه نیز در مدارس علمیه شیعه و سنی هنوز پا برجاست.

«مدارس و مراکز علمی که به دستور خواجه در سرزمین‌های شرقی اسلامی و قلمرو سلجوقیان تأسیس گردیده، ظاهرا بر دو گونه بوده است: یکی مراکزی که در حکم مدارس ابتدائی و متوسطه این زمان بوده است و عموما در شهرهای کوچک و قراء پر جمعیت دایر گردیده است، دیگر مدارس بزرگی که به منزله دانشگاه‌ها و مراکز تعلیمات عالیه امروزی بوده و با امکانات وسیع و تشکیلات گسترده‌تری تأسیس شد و به سبب انتساب به نظام الملک به عنوان نظامیه مشهور گردید.

 

[>YEGANEH<]

زمینه‌ها و علل حمله مغول به ایران
1-همجواری مغولان و خوارزمشاهیان با نابود شدن قراختائیان توسط سلطان محمد خوارزمشاه.
2-قتل عام كاروان تجاری مغول در شهر اترار توسط غایرخان حاكم آنجا به دستور سلطان محمد.
3-توجه شدید مغولان به امر تجارت و نفوذ در غرب و مانع تراشی خوارزمشاهیان.
4-دشمنی دیرینه بین خلافت عباسی و سلطان محمد كه باعث شد خلیفه چنگیزخان را علیه سلطان تحریك كند.
چگونگی حمله مغول به ایران
چنگیزخان پس از تثبیت قدرت خود برای شروع باب تجارت و دوستی با ایران عده‌ای بازرگان به ایران فرستاد ولی هنگامی كه سفیران چنگیز وارد شهر اترار شدند تا پیام او را تسلیم كنند، غایرخان حاكم آنجا در مالشان طمع كرده به بهانه جاسوسی آن‌ها را زندانی كرد و از سلطان محمد درخواست قتل آن‌ها را كرد.
سلطان بدون تفكر دستور مصادره اموال و قتل آنان را صادر كرد. چون خبر به چنگیز رسید درخواست تسلیم حاكم را كرد ولی سلطان قاصد او را نیز كشت. لذا چنگیزخان همراه امرا و پسرانش عازم جنگ شد. او اترار را تصرف و اموال مردم را غارت و غایرخان را كشت. سپس شهرهای ماوراءالنهر مثل بخارا، سمرقند، ترمذ، جند، خجند، فناكت و ... یكی پس از دیگری با قتل و غارت گشود و جوانان را به سپاه و اهل حرفه و صنعت را به مغولستان فرستاد.
بیشتر شهرها، آبادی‌ها، مزارع، اماكن، راه‌ها، بازارها تخریب و در نتیجه تجارت، كشاورزی و صنعت نابود شد، اموال و دارایی‌های ایران غارت شد، بر اثر كشته شدن مردان بسیاری مناطق خالی از سكنه شده، علمای بسیاری كشته شدند.

 

[>YEGANEH<]

پس در تعقیب سلطان محمد عازم خراسان شدند و مرو، طوس، خبوشان، بلخ، هرات و نیشابور را تصرف كردند. سلطان محمد از طریق مازندران به جزیره آبسكون گریخت. مغولان مناطق دیگر ایران را تصرف و عازم فتح خوارزم و تعقیب سلطان جلال الدین شده ولی جلال الدین از آب سند گذشت و به هند رفت لذا چنگیزخان به غزنین برگشت و قتل و غارت و ویرانی بسیار كرد و سپس به مغولستان رفت. جلال الدین دو سال بعد از هند برگشت تا آن‌ها را شكست دهد اما خلیفه او را همراهی نكرد و در 628 در میافارقین كشته شد.
پیامدهای حمله مغول به ایران
بر اثر حمله مغول زیان‌های مادی و معنوی بسیاری به ایران وارد شد و به قول جوینی:
«آمدند و كندند و سوختند و كشتند و بردند و رفتند».
بیشتر شهرها، آبادی‌ها، مزارع، اماكن، راه‌ها، بازارها تخریب و در نتیجه تجارت، كشاورزی و صنعت نابود شد، اموال و دارایی‌های ایران غارت شد، بر اثر كشته شدن مردان بسیاری مناطق خالی از سكنه شده، علمای بسیاری كشته شدند، جوانان به سپاه بـرده شدند و اهل حرفه و صنعت به مغولستان انتقال یافتند و قلمرو سیـاس*ـی ایران مدت‌ها تحت حاكمیت بیگانگان قرار گرفت.

 

[>YEGANEH<]

هنر اسلامی از آغاز تا عصر امویان
بنای مسجد بعنوان محلی برای عبادت و فعالیتهای اجتماعی
شکل گیری خانه پیامبر (ص) در کنار مسجد
پرهیز از شبیه سازی و تجسم تصویری
نگارش قرآن
رونق معماری و شهرسازی در دوره امویان مانند؛
1- قبه الصخره در سال 71 در بیت المقدس تلفیق هنر اسلامی و رومی است!
2- مسجد جامع دمشق با همکاری هنرمندان ایرانی، هندی، رومی و مصری ساخته شد
3- قصر عمره در سال 94 به فرمان ولیدبن عبدالملک با الهام از هنر ساسانی
4- قصر الحیر شرقی با تزیینات عالی
5- قصر خرانه بالای تپه در اردن
6- قصر المشتی اردوگاه زمستانی به تقلید از معماری ساسانی

 

[>YEGANEH<]

هنر اسلامی در عصر عباسیان ؛
1- در دوره خلافت منصور، هارون الرشید و مامون به اوج خود رسید
2- در دوره دوم خلافت عباسی به دلیل عدم تمرکز قدرت رشد هنر متوقف شد
3- نفوذ هنرهای محلی
4- آشنایی با آثار هنری سایر تمدنها
5- رقابت حکمرانان برای بالا بردن تجلیات هنری
6- رونق اقتصادی و تاثیر آن در اعتلای هنر
7- اهمیت تشریفات در دربار خلافت عباسی
8- شهرسازی و توسعه اماکن هنری
9- رونق هنرهای تزئینی اعم از خط، تذهیب، گچبری، حجاری، چوب بری، منبت کاری، فلزکاری
10- توسعه معماری، نقاشی، سفالگری و تزیینات آجری

 

[>YEGANEH<]

تأثير تمدن اسلامى بر تمدن غربى

يكى از واقعيات تعيين‌كننده در تاريخ قرون وسطا به ويژه در تفكر فلسفى و علمى اين دوره در غرب، ظهور اسلام و آشنايى مسيحيان با آن بود، به گونه‌اى كه سخن از تاريخ قرون وسطاى غرب بدون ذكر ارتباط آن با اسلام ناتمام است. در قرون وسطا بين جهان اسلام و مسيحيت غرب ارتباط علمى و فرهنگى برقرار شد. شناخت اين ارتباط و تأثير و تأثر اهميت دارد. اين تأثير ظاهرآ يك‌طرفه بوده است. در قرن دوازدهم آثار مسلمانان ترجمه شد و اروپاييان از فلسفه، علوم و هنرهاى اسلامى استفاده كردند. همچنين آنان از طريق مسلمانان با بخش‌هايى از ميراث يونانى آشنا گرديدند. علم و تمدن اسلامى از چهار طريق وارد اروپا شد :

 

[>YEGANEH<]

1. آميزش اروپاييان با مسلمانان

از همان قرون اوليه اسلامى، بخش‌هايى از اروپا در حوزه جهان اسلام واقع شد. تا 715 ميلادى برخى از جزاير يونان، جنوب ايتاليا (سيسيل) و بسيارى از شهرهاى اسپانيا در اختيار مسلمانان قرار گرفت. ناربن3 در جنوب فرانسه نيز مدتى در قلمرو مسلمانان واقع شد. اسپانيا و سيسيل از مناطقى بودند كه فرهنگ و تمدن اسلامى در آنها به شكوفايى رسيد. تأسيس مدارس و مراكز علمى و دارالترجمه‌ها، ظهور عالمان برجسته در رشته‌هاى مختلف از جلوه‌هاى اين تمدن بودند. شهر تولدْ4 مركز فعاليت‌هاى علمى و فرهنگى و داراى كتابخانه‌اى غنى بود. مسلمانان، مسيحيان و يهوديان در اين مناطق با مسالمت و صلح در كنار يكديگر زندگى مى‌كردند و به همكارى و مبادله تجارب مى‌پرداختند. مسلمانان حامل فرهنگ و تمدن اسلامى بودند كه از شرق جهان اسلام برگرفته و خود به آن توسعه و تكامل بخشيده بودند و اروپاييان مشتاقانه طالب آن بودند و از راه‌هاى مختلف از آن بهره مى‌بردند. مسلمانان در اروپا بيش از آنكه حاكميت سياسى و نظامى داشته باشند حضور فرهنگى و علمى داشتند و اين حضور فرهنگى و علمى تا مدت‌ها پس از پايان يافتن حضور سياسى و نظامى مسلمانان در اروپا باقى بود.

 

[>YEGANEH<]

2. جنگ‌هاى صليبى

از رويدادهاى ناگوار در ارتباط اسلام و غرب، جنگ‌هاى صليبى بود. جنگ‌هاى صليبى از حدود 1095 شروع و تا 1291 ادامه يافت. با اينكه اين جنگ طولانى زيان‌ها و صدمات فراوانى به بار آورد، اما در كنار آن با ورود اروپاييان به جهان اسلام و ارتباط نزديك با مسلمانان، آنان با فرهنگ و تمدن اسلامى در ابعاد مختلفش آشنا شدند و در اقتباس و انتقال آن به غرب كوشش نمودند.

براى نمونه، وقتى فردريك دوم در جنگ‌هاى صليبى وارد بيت‌المقدس شد، شيفته معمارى اسلامى گرديد. در دربار او رياضى‌دانان و فلاسفه مسلمان بسيارى بودند و خود امپراتور زبان عربى آموخته بود و مترجمان بسيارى در دربار او به ترجمه آثار اسلامى مشغول بودند. او همچنين به علوم اسلامى علاقه‌مند بود و در تحصيل آن مى‌كوشيد. براى نمونه، او برخى از پرسش‌هاى فلسفى را براى ابن سبعين اهل مورسى7 فيلسوف مسلمان اسپانيايى فرستاد و پاسخ دريافت كرد. اين پرسش و پاسخ‌ها با عنوان «پرسش‌هاى صقليه‌اى»8 معروف شدند. از سيسيل به دانشگاه‌هاى مهم اروپا كتاب‌ها و آثار ترجمه شده و تأليفى ارسال مى‌شد و بدين‌سان در رشد دانش در اروپا كمك مى‌كرد.

 

[>YEGANEH<]

3. تجارت و بازرگانى

يكى ديگر از راه‌هاى انتقال فرهنگى تجارت بود. هم تجّار مسلمان و هم تجّار اروپايى كه محصولا ت جهان اسلام را به اروپا وارد مى‌كردند در اين امر نقش داشتند. تجّار مسلمان در نقاط بسيارى از جهان از جمله در شرق آسيا، در گسترش اسلام سهم بسزايى داشتند، چنان‌كه وات مى‌گويد: فرهنگ اسلام تنها از طريق حضور مسلمانان در اروپا توسعه نيافت، «بلكه صدور كالاهايى كه به وسيله مسلمانان توليد شده بود به ماوراى مرزهاى سرزمين‌هاى اسلامى، نيز در اين امر مؤثر بوده است. يكى از گروه‌هايى كه نقش مهمى در اين زمينه ايفا مى‌كردند تجّار يهودى بودند. آنها به زبان‌هاى مختلف آشنا بودند و به صورت واسطه بين فرهنگ اسلامى و مسيحى عمل مى‌كردند.

از امورى كه در اتباط با تجارت توسعه يافت، مهارت‌هاى مرتبط با دريانوردى بود. دريانوردى در بين مسلمانان بسيار رونق يافته بود. از كيلوا در شرق آفريقا تا تنگه مالاكا در مالزى عرصه دريانوردى آنان بود. كشتى‌سازان اسپانيايى و پرتغالى در نيمه دوم قرن دوازهم از تجربيات مسلمانان بيش از ديگر اروپاييان استفاده مى‌كردند. وات مى‌گويد: «به نظر مى‌رسد قدم‌هاى اصلى در توسعه جهت‌ياب براى كشتى‌رانى به وسيله اعراب و اروپاييان برداشته شد.»

سهم مهم ديگرى كه مسلمانان در پيشبرد فنون دريانوردى اروپا داشتند ارائه نقشه‌هاى دريايى است. يكى از شواهد مهم در اين زمينه، وجود لغات عربى بسيارى در زبان‌هاى اروپايى در اين رشته است. به نظر مورّخان، اساسآ اروپاييان دانش جغرافى را از مسلمانان گرفتند. يكى از دانشمندانى كه در اين زمينه نقش مهمى داشت ادريسى (1100م) است.

 

[>YEGANEH<]

4. تحقيق و ترجمه

دانشمندان اروپايى بسيارى با سفر به جهان اسلام و تحصيل علوم اسلامى، بسيارى از كتاب‌هاى اسلامى را به زبان‌هاى اروپايى ترجمه نمودند و يا از طريق تدريس و تأليف كتاب، فرهنگ و معارف اسلامى را به جهان غرب عرضه كردند. گفته مى‌شود كه در قرون وسطا بيش از 1400 اثر اسلامى در رشته‌هاى مختلف علوم بشرى از زبان عربى به زبان‌هاى مختلف اروپايى ترجمه شد.

آثار ترجمه شده بر سه دسته قابل تقسيم هستند. دسته اول، آثار يونانى است كه از عربى به لاتينى ترجمه شدند. هرچند در اروپا آثارى از يونانى به لاتينى ترجمه شده بود، اما ترديدى نيست كه بسيارى از كتاب‌هاى مهم يونانى به ويژه بخش‌هاى مهمى از فلسفه ارسطو از عربى به لاتينى ترجمه شد.

در اواسط قرن دوازدهم در «تولد» دارالترجمه‌اى تأسيس شد و به توصيه ريمون كشيش، بسيارى از آثار يونانى از عربى به لاتينى ترجمه گرديد. از جمله اين كتاب‌ها چند اثر مهم ارسطو، ترجمه كتاب العلل، كه برگرفته از كتاب عناصر كلام

ابرقلس است، و كتاب اثولوجيا مى‌باشد كه عمدتآ برگرفته از كتاب افلوطين است و در گذشته گمان ى‌كردند از آن ارسطو است. دسته دوم، ترجمه شرح‌ها و تفسيرهاى فيلسوفان اسلامى از فلسفه و علوم يونانى است. و دسته سوم، ترجمه كتب تأليفى و مستقل فلاسفه و دانشمندان مسلمان از عربى به لاتينى مى‌باشد.