خوشنویسی خوشنویسی ایرانی از قرن هشتم تا دوران معاصر

[@nicedavil]

اوج و پیشرفت خوشنویسی را به دوره سلجوقیان می‌دانند زیرا کتیبه نویسان و خطاطان همواره مورد تشویق پادشاهان بوده‌اند. نوشته‌های ‌روی کتیبه بناها، روی اشیاء فلزی، سفالگری و سایر تولیدات نقطه عطف تزئینات و هنر نمایی این دوره است. هیچ یک از هنرمندان آن زمان بدون مدد خطاطان و خوشنویسان موفق به خلق چنین آثاری نمی‌شدند. به همین دلیل خطاطان و خوشنویسان از جایگاه ویژه اجتماعی برخوردار بوده و هنر آنان نیز در مسیر تکامل و رسیدن به درجه اعلا قرار گرفت و موجب گردید اساتید بنامی در این دوره ظهور کنند. از اواخر قرن هفتم اقلام سته (شش‌گانه) بسیار مورد توجه قرار گرفت و به درجات عالی رسید.

در قرن هشتم خوشنویسانی که پیرو سبک یاقوت بودند و بویژه اقلام سته را بسیار استادانه می‌نوشتند در خراسان و آذربایجان مهمترین مراکز خوشنویسی را ایجاد کردند، از جمله این بزرگان که همه ایرانی بودند می‌توان به احمد سهروردی، مولانا یوسف مشهدی، سید حیدر، نصراله طبيب، مبارک شاه تبریزی، ارغون کابلی، یحیی پیر جمالی، عبداله صیرفی و ... اشاره کرد. در واقع از این قرن تا قرن دهم دوره هنر خوشنویسی شمرده می‌شود و شاهان مظفری و تیموری و صفوی به آن توجه خاص داشتند تا آنجا که خوشنویسان را به دربار می‌بردند و عزت می‌گذاشتند و گاه خود خوشنویسی می‌آموختند و به درجات بالا می‌رسیدند مثل سلطان ابراهیم میرزا، بایسنقر میرزا و شاهرخ تیموری.

از اواسط قرن هشتم که هنر خط رو به تکامل نهاد به ترتیب سه قلم از خطوط اسلامی، تعليق و نستعلیق و شکسته نستعلیق در طول سیصد سال با ذوق و سلیقه ایرانیان پدید آمد و در کوتاه زمان به درجه کمال رسید و دیگر ممالک اسلامی از این خط استقبال کردند مانند هندوستان. دولت عثمانی. مصر. اما هیچ‌گاه به پای ایرانیان نرسیدند.

ایرانیان در رساندن هنر خوشنویسی به درجات عالی کمال به شیوه خود تلاش کردند و به طور کلی قرن‌های ‌نهم و دهم و یازدهم سال‌های درخشان خطاطی و خوشنویسی بود. اما عمده تلاش هنرمندان خوشنویس ایرانی از آغاز قرن سیزدهم تا اوایل قرن چهاردهم یعنی در دوره قاجاریه در زمینه اعتلای خط نستعلیق به چشم می‌خورد که می‌توان به میرزا غلامرضا اصفهانی ( ۱۳۰۴ ق.) و میرزا محمد رضا کلهر (۱۳۱۰ ق) و میرزا محمد حسین سیفی (عماد الكتاب، ۱۳۱۵ شمسی) علی اکبر کاوه و زرین خط و ... اشاره کرد. هنر خوشنویسی ایرانی را می‌توانیم در شیوه‌های ‌زیر مورد بررسی قرار دهیم:

۱. خط تعلیق
خط تعلیق یک نوشتار ایرانی است. تعلیق یعنی (معلق میان دو خط رقاع و توقیع) و از شیوه‌های ‌رقاع و توقيع اقتباس شده اما تأکید کمتری بر عمودی بودن و حرکت تند مورب دارد. این خط اختصاصا برای نگارش امور دیوانی بکار می‌رفت و در مسیر تکامل خود به دو صورت شکسته تعلیق و نستعلیق جلوه‌گر شد و تکامل آن در حدود یک قرن و نیم به طول انجامید. پس از انتشار خط تعلیق، عثمانی‌ها و مصریان با دخل و تصرفاتی در آن نام دیوانی را بر آن نهادند و به دو صورت خفی و جلی، آن را نوشتند. مولف اطلس خط مرحوم استاد فضایلی، واضع خط شکسته تعلیق را خواجه تاج الدين اصفهانی می‌داند. نستعلیق خطی است تو در تو و پیچیده که اتصال حروف و کلمات در آن جایز است. کلمات و حروف آن یکنواخت نیست و گاهی فربه و گاهی ریزه و لاغر نوشته شده است.

از مشتقات خط نستعلیق باید از خط دیوانی و خط رقعی، سياقت و سنبلی نیز اسم برد.

۲. خط دیوانی
خط دیوانی از خط نستعلیق مشتق شد و پس از فتح قسطنتنیه بدست سلطان محمد فاتح پادشاه عثمانی ( ۸۵۷ ه.ق) از آنجائی که با دربار ایران رقابت داشتند، خط‌های ‌ایرانی ثلث و نسخ و ریحان را با اندک تغییر به شکل دیوانی در آوردند و کتابت مخصوص درباره نوشته‌های ‌رسمی را با آن می‌نوشتند و به صورت جلی و خفی نیز نوشته می‌شد و به خط همایونی و مقدس نیز گفته می‌شد. پس از انقراض حکومت عثمانی از رواج افتاد زیرا خط ترکیه به لاتین تبدیل شد اما امروزه در ممالک عربی متداول است.

خط رقعه
این خط بعد از دیوانی پیدا شده است و رقعی به خطی گفته می‌شود که حروفش کوچک و تنگ و فشرده و مستقیم و فشرده باشد، در واقع شکسته‌ای ‌از خط نسخ است. همچنان که شکسته نستعلیق شکسته‌ی نستعلیق است، این دو خط مخصوص تند نویسی است که بین ایرانیان و اعراب متداول است. خط رقعه بهتر از دیوانی و متین‌تر، روشن و واضح و نسبتا منظم است و شاید کثرت استفاده آن به جهت سهولت و آسانی آن در خواندن و نوشتن باشد و امروز در نوشته‌های ‌فوری، همگانی و در اکثر موارد برای کتاب و مجلات در سراسر ممالک عربی رایج است.

 

[@nicedavil]

۴. خط نستعلیق
در نیمه دوم قرن هشتم خط نستعلیق بعد از خط تعلیق یک باره فراگیر می‌شود و شاید بتوان گفت این خط اختراع ایرانیان است و از ابداعات خاص هنرمندان خوشنویس ایران می‌باشد و به سبب زیبائی و ویژگی‌های خاص و تناسبات موجود در آن به عروس خطوط اسلامی معروف شد. از آغاز قرن نهم به بعد حدود سه چهارم کتابت ایرانیان به قلم نستعلیق منحصر شد. این خط تکامل یافته از تعلیق است نه کند نویسی نسخ را دارد نه نواقص تعلیق، خطی دور از افراط و تفریط، با نظم و متانت و دوایر ظریف و دل‌چسب است. اولین کسی که در شیوه خوشنویسی نستعلیق معروف شد، میرعلی تبریزی (معاصر امیر تیمور گورکانی) است که از ترکیب دو خط نسخ و تعلیق، خطی بنام نستعلیق یا (نسخ تعليق) را بوجود آورد. در تصویر زیر نمونه‌ای ‌از خط میرعلی هروی نشان داده می‌شود.

بعد از میرعلی هروی باید از میرزا جعفر تبریزی معروف به بایسنقری نام برد. میرزا جعفر مورد حمایت شاهرخ بود و از طرف شاهزاده بایسنقر میرزا، فرزند شاهرخ تیموری تشویق شد. مدت چهل سال کاتب و خوشنویس دربار بود و به قول مورخان و تذکره نویسان در کتابخانه بایسنقر میرزا حدود چهل تن از کاتبان و خوشنویسان زیر نظر میرزا جعفر به کار کتابت و مصور کردن نسخه‌ها و زرافشانی و قطاعی و وصالی می‌پرداختند. اسامی تعداد زیادی از این هنرمندان و خوشنویسان توسط مرحوم فضایلی در کتاب اطلس خط صفحات ۴۵۶ و ۴۵۷ آورده شده است.

شاهنامه بایسنقری به خط میرزا جعفر تبریزی از شاهکارهائی است که به نستعلیق کتابت شده است. این اثر گرانبها در کاخ گلستان نگهداری می‌شود. در تهیه آن علاوه بر کتابت عالی هنر کتاب‌سازی، تذهیب، ترصیع، تشعیر و تصویر و تجلید به بهترین وجه انجام گرفته است. تاریخ این اثر ۸۳۳ هجری می‌باشد از دیگر اساتید این خط اظهر تبریزی و سلطان على مشهدی از شهرت زیادی برخوردارند. سرانجام خط نستعلیق به قلم توانای میر عماد به حد اعلای کمال رسید.

خط نستعلیق در دوره تکامل خود یعنی از آغاز قرن نهم تا پایان قرن یازدهم سیر صعودی داشت، اما در قرن دوازدهم به دلیل جنگ‌ها و نا امنی در اوضاع اجتماعی و سیـاس*ـی و اقتصادی رکودی حاصل شد و تا ابتدای قرن سیزدهم ادامه می‌یابد. در واقع نیمه دوم قرن سیزدهم روزگار تجدید حیات خط نستعلیق بود تا اوایل قرن چهاردهم خوشنویسان زیادی پا به عرصه حیات این هنر نهادند و این قرن یکی از برجسته‌ترین ‌دوره‌های ‌خوشنویسی ایران محسوب می‌شود.

در اینجا سعی می‌کنیم از بحث معرفی خوشنویسان اجتناب نموده و بیشتر به تاریخچه و مبانی خط بپردازیم لذا از اینکه از ذکر نام بسیاری از هنرمندان نظیر علیرضا عباسی و ... صرف نظر می‌شود. شرح احوال خوشنویسان بحث جداگانه‌ایست و به حق استاد بیانی در شرح احوال خوشنویسان در ۴ مجلد حق مطلب را ادا کرده است. در خصوص خط نستعلیق باید گفت این خط هویت ملی در هنر ایرانی و زبان فارسی را پدید آورده است.

خط شکسته نستعلیق
به جهت سرعت تند نویسی، پس از ظهور خط نستعلیق خط شکسته نستعلیق در بین نویسندگان ایرانی و منشیان رایج و متداول گردید. خط شکسته نستعلیق در ابتدا فاصله زیادی با اصل خود یعنی نستعلیق داشت و همان نستعلیق بود که بعضی از حروفش در نتیجه سرعت قلم اندکی شکسته و خرد شده بود و بعدها وسیله خطاطان و منشیان، شکل‌های خاصی به آن اضافه شد. مثلا یای نستعلیق در خط شکسته از هم باز گردید و بعضی از حروف و کلمات منفصل بهم متصل گردید.

پیدایش خط شکسته اوایل قرن یازدهم (دوران صفویه) است. تقریبا بعد از دو قرن و نیم که از خود نمایی نستعلیق گذشته بود خط شکسته خود را نشان داد و گذشته از نامه‌ها و احکام به تدریج در کتاب نویسی و قطعات و مرقعات نیز به کار رفت. در بررسی شیوه خط شکسته نستعلیق در ابتدای شکل‌گیری ‌‌چنین استنباط می‌شود که گاهی تمایل به تعلیق و گاهی تمایل به نستعلیق و بیشتر ما بین این دو مخلوط نوشته شده است. خط شکسته در ابتدا به وسیله شهرت شفیعا (محمد شفیع هروی) ترویج پیدا کرد و به خط شفيعایی معروف بوده است. زیرا وی به خط شکسته سر و صورت و شکلی شکوهمند بخشید چنانکه می‌گویند خط وی به زلف عروس می‌مانست و درویش عبدالمجيد (متوفی ۱۱۸۵ هجری) این شیوه را به کمال رسانید.

خط شکسته از سریع‌ترین ‌خطوط بشمار می‌رود و یکی از خطوط اصلی و ممتار است که دارای حرکات دل‌چسب و مختلف است که از نظر طولی جای کمتری را اشغال می‌کند ولی از نظر عرضی نسبت به نستعلیق جای بیشتری اشغال می‌کند. در این خط هماهنگی و گرمی حروف و کلمات و آزادی دست و قلم بیشتر از نستعلیق است. وقتی این هماهنگی ایجاد می‌شود در جملات و سطور آن نظم و ترتیبی خاص دیده می‌شود که با دیگر خطوط متفاوت است. در این خط تزئینات خطی اعمال نمی‌شود و حرکات (زیر و زبر و پیش) بسیار کم نوشته می‌شود ولی تشدید و همزه لازم است.

برخی از محققین عقیده دارند که خط شکسته در ابتدا ساده بوده و درویش عبدالمجيد در آن تصرفاتی کرده و از آن به بعد بر پیچیدگی و درهمی و پیوستگی حروف و کلمات افزوده شده است. رسم الخط درویش سال‌ها معمول بود و منشیان اکثرا به خط ترسل رغبت داشتند. خط شکسته نستعلیق که خواندن آن مشکل و از پیچیدگی زیاد برخوردار باشد، خط ترسل نامیده می‌شود و در بعضی شیوه‌ها حالت معما به خود می‌گیرد. برای جلوگیری از معما شدن و سهولت در امر خواندن خط شکسته بعدها شیوه‌ای ‌متداول شد که به شیوه قائم مقام و امیر نظام گروسی و شیوه امین الدوله معروف شده است.

 

[@nicedavil]

۶. شیوه‌های ‌مختلف خط شکسته
در ادامه به برخی از شیوه های مهم خط شکسته در خوشنویسی ایرانی می پردازیم.

الف) شیوه امین الدوله
این شیوه توسط حاج میرزا علی سینکی امین الدوله از وزرای دوره قاجار ابداع شد. شیوه درویش عبدالمجید را بر هم زد اما با زیبایی ظاهری که داشت خط شکسته را شکسته‌تر کرد و به همین دلیل زود متروک شد.

ب) شيوه امیر نظام
این شیوه توسط حسنعلی خان امیر نظام گروسی که رئیس ایل و حاکم گروس (بیجار) بود ابداع شد. امیر نظام اصول خط شکسته را به خط نستعلیق نزدیک کرده است. امیر نظام در خط شکسته دارای سبک ساده و روشنی بوده است و رعایت لطافت و نازکی را کرده است.

ج) شيوه قائم مقام
این شیوه توسط میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی ابداع شده است. وی در خط شکسته که تا آن زمان مثل نثر پارسی درهم و پیچیده بود، نمونه‌هایی ایجاد کرده بود که دیگران از آن پیروی کردند و در مجموع خط شکسته را ساده‌تر و به خط نستعلیق نزدیک‌تر کرده و اصول جدیدی آورده است، خدمتی شایسته به خط نویسی امروزی کرده است.

اما از آغاز قرن چهاردهم استفاده از این خط هم مانند سایر خطوط رو به کاهش گذاشت و تا امروز سیر نزولی را می‌پیماید و جز تعداد کمی از خوشنویسان به آن توجه ندارند، با این حال اکنون این خط در ادارات و موسسات و دفاتر ثبت احوال و املاک و در نامه نگاری و مقالات و غیره به کار می‌رود. ولی چون توجهی به اصول و تعلیم آن نمی‌شود به سلیقه‌های مختلف و روش‌های ‌گوناگون و بی‌قاعده نوشته می‌شود و کم کم رو به هرج و مرج نهاده است.

\پایان\