نگاهی مختصر به تاریخ امپراتوری عثمانی

[...zαнrα...*]

تاریخ منطقه آناتولی، تاریخ جدال و برخورد میان مذاهب و اعتقادات است. این روند چشمگیر با ظهور اسلام در قرن هفتم میلادی آغاز شد و تا دوره ی معاصر نیز ادامه یافته است. پس از ظهور اسلام، امپراتوری روم شرقی (بیزانس) که بر بخش های وسیعی از خاورمیانه -از جمله آناتولی، شام و مصر- چنگ انداخته بود، در موضعی دفاعی قرار گرفت. رومی ها مصر و شام را به مسلمانان واگذار کرده و در منطقه آناتولی، سنگر گرفتند. در ابتدای قرن یازدهم میلادی، ترک های سلجوقی که جهاد را در دستور کار خود قرار داده بودند، رومیان را در نبرد ملازگرد (سال ۱۰۷۱ میلادی) شکست دادند. از آن پس، اکثریت نواحی داخلی آناتولی تحت سلطه قبایل ترک درآمد. پادشاهی های محلی یکی پس از دیگری سربرآورده و همسایگان مسیحی را تحت فشار قرار دادند.

با افول قدرت ترک های سلجوقی در اواخر قرن سیزدهم میلادی، قدرت این قبایل رو به فزونی نهاد. یکی از قبایل ترک آناتولی که فرمانروایان آن، گرایش شدیدی به توسعه طلبی و جنگ با دول همسایه داشتند، قبیله قایی بود که نسب آنها به ترکمن های شمال عراق بازمی گشت. عثمان اول -که او را نخستین فرمانروای عثمانی می دانند- با غلبه بر آخرین بقایای دولت سلجوقی در آناتولی، پادشاهی جدیدی را بنیان نهاد. ترکهای عثمانی به تدریج سایر دولتهای همسایه را به قلمرو خویش منضم نمودند. تا پایان سلطنت سلطان محمد دوم (۱۴۵۱-۱۴۸۱) تمامی منطقه آناتولی، تحت اختیار عثمانی ها در آمد. سلاطین نخستین عثمانی -عثمان اول، اورخان، مراد اول و بایزید اول- که داعیه ی گسترش اسلام را در سر می پروراندند، به بلغارستان، صربستان و امپراتوری روم شرقی یورش بردند. شهر بورسا در سال ۱۳۲۶ و آدریانوپل (ادرنه کنونی) در ۱۳۶۱ تحت اختیار ترکها قرار گرفت. پیروزی های حیرت آور ارتش عثمانی در نبرد کوزوو (سال ۱۳۸۹ م.) و نبرد نیکوپول (سال ۱۳۹۶) بخش اعظم منطقه بالکان را تحت سلطه سلاطین عثمانی قرار داد و اروپاییان را در برابر سیل حملات بعدی ترکها، به شدت آسیب پذیر ساخت. روند پیشرفت دولت عثمانی موقتاً در سال ۱۴۰۲ میلادی متوقف شد؛ زمانیکه تیمور لنگ -فرمانروای امپراتوری مغول- توانست در نبرد آنکارا، ارتش عثمانی را شکست دهد و سلطان بایزید را به اسارت بگیرد.

پس از چندسال فترت، سرانجام سلطان محمد اول موفق شد امپراتوری عثمانی را بار دیگر احیا کند. جانشینان او -مراد دوم و محمد دوم- جدال با همسایگان مسیحی را از سر گرفتند. در نبرد وارنا (سال ۱۴۴۴ م.) نیروهای سلطان مراد، ارتش بزرگ شاه لهستان را در هم شکستند. دستاورد بزرگ عثمانی ها، ۹ سال بدست آمد. پس از یکماه نبرد سخت، ارتش عثمانی به فرماندهی سلطان محمد دوم، شهر کنستانتینوپل (استانبول کنونی) را تسخیر کرده و به عمر امپراتوری روم شرقی پایان بخشیدند. از آن پس، سلطان محمد را محمد “فاتح” نامیدند. پیروزی های شگفت انگیز عثمانی ها، از یک سو، مرهون ضعف و ناتوانی دولتهای همسایه بود و از سوی دیگر، از نظم و انسجام لشکریان آنها نشأت می گرفت. امپراتوری عثمانی در قرن شانزدهم میلادی و در زمان سلطنت سلطان سلیم اول و سلطان سلیمان ،به منتهای قدرت و عظمت خود رسید.

سلطان محمد فاتح

سلطان سلیم اول
شکست مجارها در نبرد موهاچ (سال ۱۵۲۶ م.) راه برای تسخیر شهر بوداپست -پایتخت مجارستان- آسان نمود و بخش اعظم سرزمین مجارستان را تحت انقیاد ترکهای عثمانی درآورد. سلطان سلیم پس از شکست دادن مملوکان مصر، شام را تصرف کرد و با فتح قاهره در سال ۱۵۱۷، به عمر حکومت مملوکان خاتمه داد. او اندکی بعد نیز با بدست آوردن کنترل شهرهای مکه و مدینه، خود را خلیفه ی مسلمین خواند. سلطان سلیم لشکریان صفوی را نیز در نبرد چالدران درهم کوبید و مرزهای شرقی امپراتوری را تثبیت کرد. لشکریان عثمانی با غلبه بر سواحل شمالی آفریقا در الجزایر و مراکش، تجارت دریایی اروپایی ها را به خطر انداختند.

امپراتوری عثمانی در زمان سلطان سلیمان (سال ۱۵۸۰)
سلطان سلیمان که به دلیل توجه فراوان به اصلاح نظام قضایی عثمانی، به لقب “قانونی” نائل شده بود، روابط حسنه ای با دولت فرانسه برقرار کرد و در جنگ با هابسبورگ ها، از حمایت آنها بهره مند شد. جنگهای مداوم و توجه فراوان به نیروهای نظامی، لشکریان عثمانی را در موضع برتر قرار داد. با مرگ سلطان سلیمان “باشکوه” (لقبی که اروپایی ها به وی دادند) عصر زوال دولت عثمانی آغاز شد. در حالیکه سلطان سلیمان جانشینان خوبی از خود به جای نگذاشته بود، ینی چری ها (بخش اصلی پیکره ی نیروهای مسلح عثمانی) وارد سیاست شدند. تعویض مکرر امپراتورانی که مطابق میل آنها رفتار نمی کردند، تسلط ینی چری ها بر فضای سیـاس*ـی امپراتوری را تکمیل نمود.

 

[...zαнrα...*]

در اواخر قرن شانزدهم، امپراتوری عثمانی به منتهای عظمت رسیده بود. قلمرو آن از شرق عراق کنونی آغاز شده و تا مجارستان در اروپا و مراکش در شمال آفریقا، امتداد می یافت. وسعت بیش از اندازه ی امپراتوری عثمانی به علاوه ی قدرت فزاینده نظامیان در دستگاه حکومت، اوضاع را بیش از پیش رو به وخامت برد. ینی چری ها که هسته ی قوای نظامی عثمانی را تشکیل می دادند، نفوذ خود را تا حدی افزایش دادند که حکم عزل امپراتوران را صادر می کردند. این گروه که در اصل متشکل از جوانان مسیحی مسلمان شده بودند، در پیروزی های گذشته ی عثمانی ها نقش غیرقابل انکاری ایفا نمودند اما به تدریج، وارد فضای سیاست شدند.

لباس نظامی ینی چری ها
نخستین شکست نظامی عثمانی ها در برابر کشورهای اروپایی، اندکی پس از فوت سلطان سلیمان “قانونی” حادث شد؛ هنگامیکه در نبرد دریایی لپانتو، نیروی دریایی عثمانی در برابر ناوگان دریایی مشترک اسپانیا و ونیز، شکست سختی را متحمل گردید. در سال ۱۶۸۳ نبرد تعیین کننده ی وین پیش آمد. ارتش بزرگی از نیروهای عثمانی، شهر وین -پایتخت امپراتوری اتریش- را محاصره نمود. اروپاییان که بخش اعظم شکست های آنها در برابر عثمانی که در قرون گذشته رخ داده بود، ناشی از تفرق و عدم وحدت سیـاس*ـی آنان بود، با عبرت گرفتن از گذشته دست به اتحاد زدند. اتحاد مقدس متشکل از کشورهای لهستان، اتریش، ونیز و کلیسای رم، در نبرد وین شرکت جست. نبرد وین با شکست قطعی عثمانی ها خاتمه یافت؛ به دنبال این شکست هولناک، مجارستان نیز از کنترل دولت عثمانی خارج شد و سیل حملات عثمانی ها به اروپا -که از قرن چهاردهم میلادی آغاز شده بود- برای همیشه متوقف شد و این امپراتوری را در موضع دفاعی فرو برد.

سقوط قدرت نظامی امپراتوری در قرن هیجدهم، با قدرت گیری امپراتوری روسیه همزمان شد. در جنگهای متعددی که طی این قرن میان عثمانی و روسیه به وقوع پیوست، امپراتوری بخش های وسیعی از قلمرو خود در قفقاز و جنوب اروپا را به روسها واگذار نمود. با هجوم ناپلئون بناپارت به مصر در سال ۱۷۹۹، این ایالت نیز موقتاً از کنترل دولت عثمانی خارج شد. در جریان جنگ استقلال یونان و برآمدن خاندان محمد علی پاشا در مصر، این دو منطقه برای همیشه از قیادت دولت عثمانی بیرون آمد.

دولتمردان عثمانی که نیاز به اصلاحات را بیش از پیش احساس می کردند، در دهه ۱۸۳۰ میلادی پس از سرکوب کامل ینی چری های متمرد، سلسله ای از اصلاحات سیـاس*ـی و اجتماعی را پیاده نمودند. اصلاحات مزبور با وجود موفقیت های ابتدایی، در تغییر کامل شرایط نابسامان توفیقی نداشت. امپراتوری عثمانی که غرق در آشوب های سیـاس*ـی و اجتماعی بود، در اواخر قرن نوزدهم میلادی به “مرد بیمار اروپا” شهرت یافت. جنگ با روسیه در سالهای ۱۸۷۷-۱۸۷۸ موجب از دست رفتن بخش های عمده ای از قلمرو اروپایی امپراتوری گردید. رومانی، صربستان و مونته نگرو به طور کامل به استقلال رسیدند و بوسنی و هرزگوین نیز خودمختاری یافت. همچنین بلغارستان به شکل یک شاهزاده نشین مستقل درآمد.

نقشه امپراتوری عثمانی در آغاز جنگ جهانی اول (سال ۱۹۱۴)
سلطان عبدالحمید که در سال ۱۸۷۶ به قدرت رسید، روند اصلاحات سیـاس*ـی را متوقف کرد و در پی احیای قدرت سلطان در جایگاه خلافت اسلامی افتاد. دیکتاتوری او سرانجام در سال ۱۹۰۸ با کودتای جنبش ترکان جوان، سرنگون گردید. ترکان جوان که اصولاً مخالفین سرسخت اسلام گرایی عبدالحمید محسوب می شدند، با تکیه بر عنصر نژاد ترک، خواستار احیای قدرت و عظمت پیشین امپراتوری عثمانی بودند. این گروه که نامش بیش از همه، با کشتار ارامنه در جریان جنگ جهانی اول بر سر زبان ها افتاد، ترکیه را در جریان جنگ بزرگ رهبری کردند. جنگهای بالکان در سالهای ۱۹۱۲ و ۱۹۱۳، آخرین شهرهای امپراتوری در شبه جزیره بالکان را از تسلط آنها خارج کرد و فقط استانبول و ادرنه را برایشان باقی گذارد.

ترکهای جوان که رهبری سیـاس*ـی آنها در اختیار انور پاشا بود، در سال ۱۹۱۳ اقدام به کودتا کرده و قدرت را به طور کامل در دست گرفتند. امپراتوری عثمانی با آغاز جنگ جهانی اول، خود را در جرگه دولتهای متحد یافت. اگرچه ارتش عثمانی در مواجه با نیروی دریایی متفقین در نبرد گالیپولی (۱۹۱۵) و کوت العماره (۱۹۱۶) به برتری دست پیدا کرد اما مشخص بود که امپراتوری پیر و فرسوده ی عثمانی از درون در حال متلاشی شدن است. در سال ۱۹۱۶ اعراب که از سیاست دولت عثمانی -مبنی بر برتری نژاد ترک- ناراضی بودند، سر به شورش برداشتند. البته این قیام با تحـریـ*ک و حمایت امپراتوری بریتانیا صورت پذیرفت. شکست دولت عثمانی در سال ۱۹۱۸ تکمیل شد. معاهده سور (Sèvres) تکالیفی را بر امپراتوری تحمیل کرد که مورد پذیرش ملی گرایان ترک نبود. آنها سرانجام در سال ۱۹۲۲ به رهبری مصطفی کمال پاشا (آتاتورک)، سلطان محمد ششم -آخرین فرمانروای عثمانی و واپسین خلیفه ی مسلمان – را از کار برکنار نمودند. با برکناری و تبعید سلطان محمد، عمر دولت عثمانی به سر آمد و تاریخ ترکیه مدرن آغاز شد.