شعر منظومه‌های ملک الشعرای بهار | کارنامۀ زندان

[White Moon]

​

حکایت حاج واعظ قزوینی​

شب آدینه هشتم آبان
شد به مجلس خلاف شه عنوان

بی دلیل و بهانه میر سپاه
بود شایق به خلع احمدشاه

وکلا جمله واقف از اسرار
بین بیم و امید گشته دچار

همه سوگند خورده با قرآن
به وفاداری شه ایران

لیک سوگند گشت باد آن شب
رفت عهد وفا زیاد آن شب

سیم و زر دیدهٔ صلاح ببست
منفعت عهد مردمی بشکست

وکلا بی‌بهانه کرده تیار
نقشهٔ عزل دودهٔ قاجار

کرد طرح قضیه «‌‌یاسایی‌»
دگران گرم مجلس‌آرایی

نز خدا کرده یاد و نز سوگند
کاهرمن بسته‌ بودشان به کمند

گشته مندیل‌ها بدل به کلاه
شده نانشان سفید و قلب سیاه

حمله بردند بر شه مظلوم
چون به طاوس خسته لشکر بوم

من کشیدم زکام تیغ زبان
تکیه کردم به صاحب قرآن

با زبان‌ فصیح و منطق راست
ساختمشان چنان که‌ دل‌ می‌خواست

چون بکردم مراد خویش ادا
هیجانی فتاد در دل‌ها

یافتم کز نفوذ آن گفتار
اندرین جلسه نگذرد آن کار

سخنی کز دل سخنور خاست
در دل مستمع نشیند راست

شدم از جلسه تا کشم سیگار
سپری شد دقیقه‌ای سه چهار

بازگشتم درون جلسه که بود
هم درین قصه گرم گفت و شنود

ناگهان بانگ تیر خاست ز در
چند تیر از قفای یکدیگر

شیرمردان ز بیم ریزش خون
همه از جلسه ریختند برون

سوی درها شدند ویله کنان
لیک سربازشان گرفت عنان

پر دلان یافتند راه فرار
بخشی از درگروهی از دیوار

مانده من با «‌امیر جنگ‌» به کاخ
رفقا جمله رفته در سوراخ

شد چو مجلس دوباره بر سر پای
نیمی‌از جمع مانده بود به‌جای

جلسه شد ختم تا به روز نهم
بامداد مصیبت مردم

چون‌ ز مجلس‌ برون‌ شدیم به کوی
بود هرجا پلیس در تک‌وپوی

نه درشکه به‌جا ونه خودرو
شه شکاران پیاده در تک و دو

سوی منزل شدم در آن شب تار
دیده گریان ز وضع شهر و دیار

روز آدینه قرب ظهر از در
فرخی آمد و دو دیدهٔ تر

گفت از خانه پا منه بیرون
که بریزند خائنانت خون

شب دوشین ز جلسه چون رفتی
نطق کردی سپس برون رفتی

چند تن آن دم از تماشا جای
سوی بیرون شدند برق‌آسای

از قضا بود واعظ قزوین
رفته بیرون ز صحن درآن حین

چون شبیه تو بود بیچاره‌!
شد دچار گروه خونخواره‌!

کز سر شب حسین و همدستان
به کمین بر در بهارستان

همه همدست با رئیس پلیس
شده پنهان به پردهٔ تلبیس

روز تا شام کرده تدبیرت
که شبانگه زنند با تیرت

واعظ بی گنه در آن شب شوم
شدگرفتار آن گروه ظلوم

چون به قد و صفت مشابه تست
به گمانشان که او تویی بدرست

دم مجلس بگیرش آوردند
زیر باران تیرش آوردند

شیخ واعظ گرفت راه فرار
خونیان در پی‌اش به قصد شکار

سوی سرچشمه‌ ره گرفت فقیر
خونیانش گرفته در دم تیر

خورده تیرش به شانه وگردن
باز سرگرم جان بدر بردن

تا به مسجد نایستاد بجای
بر در مسجد اوفتاد ز پای

پهلویش را بکی به دشنه درید
دگری حنجرش به کارد برید

هم درین حین کسی رسید از پی
بانگ زد بر رفیق خویش که هی

این کس دیگرست یارو نیست
دست ازو بازدارکاین او نیست

زین سخن ماند دستشان ازکار
همه بگذاشتند پا به‌ فرار

چون بجستند خونیان زآنجا
سرپلیس وپلیس شد پیدا

کاین پلیسان ز بیم معزولی
کرده بر تن لباس معمولی

دیده‌بانان خونیان بودند
یک دو تن هم در آن‌میان بودند

واعظ سر بریده را بردند
جسم در خون طپیده را بردند

نام او را «‌بهار» بنهادند
وین خبر را به «‌پهلوی‌» دادند

چون بیامد طبیب عدلیه
سوی بیمارسان‌ نظمیه

از پس بازجست‌ها که نمود
شد محقق که او «‌بهار» نبود

عکس برداشتند از آن مردار
تلفون شد به حضرت سردار

بد به مهمانی سفیرفرنگ
کآمد این مژده‌های رنگارنگ

با وزیری که بود نزدش‌، گفت
وآن وز یر این خبر زما ننهفت

این تمنی ز دوستان بشنو
یک دو روزی ز خانه دور مشو

شد «‌مدرس» ازین حدیث خبر
«‌بهبهانی‌» و دوستان دگر

همه دادند سوی من پیغام
که تو فردا منه به مجلس گام

گفتم آن قوم راکه این نه رواست
مردن و زیستن به‌دست خداست

کان که دوش از اجل نجاتم داد
دیگری را به جای من بنهاد

هم تواند که در درون سرا
بسپارد به کام مرگ مرا

این مثل در جهان فسانه شده
که بود امن‌، راه دزد زده

حیف باشدکه جلسهٔ فردا
من نباشم میان جمع شما

دوستان لابه‌ام نپذرفتند
یک دوتن شب به خانه‌ام خفتند

که مبادا برون شوم ز سرای
روز شنبه نهم به مجلس پای

زبن سبب روز طرح بیدادی
نهم ماه و مرگ آزادی

نقل گفتار من کسی نشنید
نالهٔ زار من کسی نشنید
​

 

[White Moon]

​

در نیکامی و بدنامی می گوید​

آه‌ از انسان که‌ چون‌ شود سوی پست
هیچ چیزش نمی‌شود پابست

ور شود سوی اوج‌، شاه شود
برتر از آفتاب و ماه شود

گـه به عین‌الحیات گیرد جا
گَه شود شوم‌تر ز مرگ فجا

نیکنامی عزیزتر چیزی است
فرخ آن کو به نیکنامی زیست

مرد بدنام مایهٔ ننگ است
زان‌سبب سوی ننگش آهنگ است

دشمن مردمان به سر و علن
کز چه دارند مردمش دشمن

آن که اندر زمانه شد بدنام
طشت رسوائیش فتاد از بام

نیکنامی بر او حرام شود
دشمن مرد نیکنام شود

هرکه را نیک یافت بد خواند
تا بد خویشتن بپوشاند

این همه ظلم و جور و بدعت‌ها
وین بدآموزی و شناعت‌ها

زادهٔ فکر این گروه بود
کآدمیزاد از آن ستوه بود

به خطایی که کرده از این پیش
خلق‌را ساخته‌است‌دشمن خویش

وز سَر عجب و نخوت و پندار
نگشوده لبی به استغفار

بلکه هنجار بدتری گیرد
صفت کوری وکری گیرد

پیِ پامال کردن یک بَد
می کند صد بدی ز فرط خرد!

این‌چنین کس، سزای نفرین است
بدترینی که گفته‌اند این است ‌!

هیچ نشنیده نکته‌ای ز اصحاب
هیچ ناخوانده صفحه‌ای زکتاب

خوب و بد را به‌پای نفع برد
هرچه نفعی نداشت بد شمرد

خویش را شیر شَرزه اِنگارد
خلق را صید خویش پندارد

جود را عجز می‌شمارد او
وز چنین عجز عار دارد او

گر فلوسی به کس دهد روزی
هست ازآن فلس بر دلش سوزی

تا ازو پس نگیرد آن انعام
نشود سوزش دلش آرام

آن‌چنان دستِ آز بوسیده
که به عباس دوس دوسیده

خویشتن را ز فرط جهل و جنون
خوانده گـه پطر وگاه ناپلئون

لیک اندر عمل ز خوی درشت
دست ضحاک را ببسته به پشت

در سیاست ز فرط کین و لجاج
گوی سبقت ربوده از حجاج

محوکرده به خنجر خون‌ریز
نام تیمور و شهرت چنگیز

خوانده از جهل و قلت مایه
خلق را طفل و خویش را دایه

دایه‌ای مهربان‌تر از مادر
که بریده است کودکان را سَر

گلوی شیرخواره بفشرده
عرضشان بـرده، مالشان خورده

همه‌چشمش‌به‌مال‌همسایه است
وای ‌طفلی کش ‌این ‌سبع‌ دایه است

متجددنما و کهنه‌پرست
بی‌رقم‌، قوشچی و بی می، مـسـ*ـت

گویی از ملّت و خدا و نماز
گوید این ژاژها به دور انداز

کهنه شد دین وکهنه نیست به کار
دهر نو شد تو نیز چیز نو آر

گویی از چیزهای نو آن است
که جماعت سزای احسان است

هست کشور چو پیکری هشیار
عضوش این توده مردم بسیار

بدبودهرچه‌خلق‌بدبیند
برگزیده است آنچه بگزیند

کار مردم به‌دست مردم نه
کار مردم به‌دست مردم به

چون شنید این‌، ره دگر پوید
از علیّ ولی سخن گوید

گوید از کینه در حق اجماع
که همج اا خواندشان علی و ر‌عاع اا‌

مردمان را همج خطاب کند
جاهل ‌و گول و کج‌ حساب کند

خویش را از علی گرفته قیاس
فرق ننهاده فربهی ز آماس

ای علی ناشده مکن دغلی
منگر خلق را به چشم علی

آن که غالی اا خداش پندارد
با تو بسیار فرق‌ها دارد

اوست شیر خدای عزّوجل
توسگ کیستی‌؟ جناب اجل

تو علی نیستی معاویه هم
وان یزید درون ه

کاندو بودند مهتران عرب
صاحب‌علم‌و جود وفضل‌و ادب

تو یکی ملحد بداندیشی
دشمن خلق و عاشق خوبشی

نه شرف بوی کرده‌ای نه گهر
نه پدر دیده‌ای و نه مادر

زادهٔ فتنه‌ای و فتنه ‌نهاد
فتنه بر خوبش گشته‌ای‌، فریاد!
​

 

[White Moon]

​

حکایت دیوانه‌ای که سنگ به چاه اندخت​

کرد دیوانه‌ای به چاه نگاه
عکس خود را بدید در ته چاه

سنگی افتاده بد به راه اندر
هشت آن سنگ را به‌چاه اندر

مردم شهر رنج‌ها بردند
تا که آن سنگ را برآوردند

توپی آن سنگ اوفتاده به چاه
عاقلان در تو می کنند نگاه

وقت بسیارکرد باید صرف
تا برونت کشید از آن‌چه‌ ژرف

پدرت فتنه بود و مادر شر
نیک مانی به مادر و به پدر

هرکه زی‌ مردمان وجیه بود
زی تو پتیاره‌ و کریه بود

وان که نزد تو آبرو دارد
دست پیش کسان برو دارد

وه چه خوش گفت اوستاد طریق
زاد سرو حدیقهٔ‌تحقیق

« کآدمی‌چون بداشت‌دست‌ازصیت
هرچه‌خواهی‌بکن که‌فاصنع‌شیت‌»

​

 

[White Moon]

​

تغییر زندان​

نمرهٔ دو بود چو نمره یک
لیک لخـ*ـتی از آن فراخترک

نیست دیوار او سیه چو زغال
تیغه‌ای بین محبس است و مبال

هست بر سقف او یکی روزن
که شود حبسگاه ازآن روشن

روی در نیز هست پنجره‌ای
دارد از هر طرف هوا خوره‌ای

در بر نمرهٔ یک این نمره
هست چون در بر سبو خمره

محبس قصر بهتر از شهر است
که ز نور و نظافتش بهر است

هرکه این کاخ ساخته است به شهر
بوده با نوع مردمش سر قهر

شمس را اندر او نظارت نیست
آفتاب اندرین عمارت نیست

آن که خدام و آن که مخدومند
همه از آفتاب محرومند

روسا را چو حال آن باشد
حال زندانیان چه‌سان باشد

مر مرا زآن فضای پست وزبون
عصرآن روز خواستند برون

شده خاص من اندربن اوقات
حجره‌ای در رواق تامینات

یکی از دوستان پاک‌ضمیر
پایمردی نمود پیش امیر

این فلاحم ز پایمردی اوست
کیست بهتر به روزگا‌ر از دوست

زی‌من این حجره «‌بیت عاتکه‌» بود
این‌هم از برکت برامکه بود

من‌خود این حجره دیده‌ام ‌دو سه راه
بوده‌ام اندرو نکرده گـ ـناه

یک سفر یار «‌رهنما» بودیم
از اسیران « کودتا» بودیم

سید هاشم بدند و ساعت‌ساز
چار مسکین به یک قفس دمساز

بود «‌تیمورتاش» یک مره
دیدنش کردم اندر این حجره

بار دیگر به دور «‌درگاهی‌»
از سر دشمنی و بدخواهی

پانزده روز داشتم دربند
بعد از آنم در این اطاق افکند

بازم این بار بی‌خطا وگناه
هم در این حجره راند بخت سیاه

این اطاقی است رو به شارع عام
پر هیاهو ز صبحگه تا شام

چون ز محبس کنی نگاه به کوی
هست ایوان بانگ رویاروی

بودیم گر ودیعه‌ها بر «‌بانک‌»
حبس کی گشتمی برابر «‌بانک‌»

صاحب «‌بانک‌» می‌شدم چون شاه
نه همین بانک خشک در افواه

تکیه بر دانش و هنر کردم
پشت برگنج سیم و زرکردم

«‌بانک‌» من بانک دانش و ادب است
«‌بانک‌» او بانک فضه و ذهبست

وارث این «‌بانک‌» را تمام کند
بانک من تا ابد دوام کند

من و او چون رویم ازین مسکن
«‌بانک‌» ماند از او و بانک زمن

بانک من نور و بانک او نار است
نور من نام و نار او عار است

فاش گردد چو شد زمان حسیب
کز من و اوکه خورده است فریب‌!

زر و زور از تو دست‌بردار است
آنچه همراه تست کردار است

کرده آن به که نام زاید از او
شرف و احترام زاید از او

زان که بی‌شبهه اعتبار اینجاست
شرف و عزٌ و افتخار اینجاست
​

 

[White Moon]

​

در صفت محبس تأمینات​

اندرین ‌حجره‌ام ‌پس‌ از خور و خواب‌
نیست چیزی انیس غیرکتاب

مه اردی‌بهشت و لاله به باغ
من در اینجا چو لاله دل پر داغ

دستم آزاد و بسته است دلم
تن درست و شکسته است دلم

سوزد از تاب تب هماره تنم
گونی از آتش است پیرهنم

دهدم دردسر مدام عذاب
بس که بیگاه می‌پرم از خواب

چشم‌انداز من زگوشهٔ بام
ناف‌شهر ری است و شارع عام

های‌وهو‌یی که‌اندرین‌مأوی است
به خدا گر به محشرکبری است

پر الا لا وگیرودار و غلو
چون گـه جنگ رستهٔ‌ اردو

بانگ گردونه‌های آب‌فشان
می‌دهند از غریو رعدنشان

لیک رعدی که بیخ گوش بود
بام تا شام در خروش بود

دم بدم رعد و برق ولوله است
متصل در اطاق زلزله است

من که بودم انیس خاموشی
بود با خلوتم هم‌آغوشی

از نسیمی که می‌وزید بدر
می‌پریدم ز خواب وقت سحر

دور از شهر و در میان گروه
خلوتی داشتم به دامن کوه

از ره کینه بخت وارون کار
بسترم را فکند در بازار

گفته‌ام در قصیده‌ای کم و بیش
شرح این‌های‌وهوی‌رازین پیش

نوک خیابان وسیع‌ترگشته
رفت و آمد سریع‌ترگشته

گشت گوشم کر از ترنک ترنک
مغزم آشفت ‌از این غریو و غرنک

روزی از روزهای فصل بهار
رعد و برقی عظیم بود به کار

هر زمان برق سخت جنبیدی
بر سر بام‌ها غرنبیدی

گرچه بد برق و تندری‌ نزدیک
گوش‌،‌بانگش نمی‌شنید ولیک

زان که گردونه‌های راهگذر
ره ببستی به غرش تندر

کرده در بیخ گوشم آماده
چرخ گردون هزار اراده‌

می‌رود خواب‌و می‌پرد هوشم
می کفدمغز و می‌درد گوشم

​

 

[White Moon]

​

داستان شبی از شب های جوانی​

در جوانی چنان که می‌دانی
بزم‌ها داشتم به پنهانی

پیشم آمد شبی بلایه زنی
نه زنی‌، آفتاب انجمنی

چه زنی بوستان زیبایی
چه زنی سرو ناز رعنایی

سرو قدی و نار پستانی
سیم ساقی سفید دندانی

چشم چون دیدهٔ غزال سیاه
کفلی گرد چون چهاردهٔ ماه

زلف‌هایش نه مشکی ونه بخور
گردنش استوانه‌ای ز بلور

سـ*ـینه‌ای پهن و صاف و برجسته
کمری تنگ بر میان بسته

بازوانی دراز و صاف و لطیف
نوک انگشت‌ها خدنگ و ظریف

زلف‌هایش به طرز نو چیده
روی هم حلقه حلقه خوابیده‌

طرّه بگذشته از بناگوشش
لیک ننهاده پای بر دوشش

سرخ کرده لبان ز خون بشر
لب بالا ز زیر نازک‌تر

روی بیضیش به ز ماه تمام
رنگ او چون شکوفهٔ بادام

صف دندانش از میان دو لب
می‌درخشید چون ستاره به شب

زن مگو جسته حوریئی ز جنان
زن مگو جان و جان مگو جانان

به ظریفی ز هوش چابک‌تر
به لطیفی ز فکر نازک‌تر

از لطافت به بر نمی‌آمد
وز صفا در نظر نمی‌آمد

بود سروی‌جوان و شوخ و لطیف
گر بود سرو را دو ساق ظریف

ساق‌هایش کشیده و مقبول
روح خواهــش نـفس در آن نموده حلول

داشت جورابی از پرند به‌پای
نیمرنگ و لطیف و ساق‌نمای

چادری بر سر از حریر سیاه
چون ثوابی نهان به زیر گـ ـناه

نه سیه نه کبود، رنگ حریر
چون کنار افق سحرگه تیر

داشت پیراهنی حریر به‌بر
که چو بر پا ستادی آن دلبر

دیده می‌شد ز زیر پیراهن
کتف و پستان و ران و باقی تن

کلماتش ز قند شیرین‌تر
دو لب از برگ لاله رنگین‌تر

هم نمک بود و هم طبرزد بود
شور و شیرین که دل نمی‌زد بود

لوده و رند و دلکش و دلبند
مَشتی‌و شوخ‌وشوخ‌چشم و لونـ*ـد

داشت زنجیرکی ز زرٌ عیار
به مُچ دست راست شاهدوار

یعنی‌این‌دست‌بـ..وسـ..ـه گاه کسی است
که‌به‌دستش‌ازین متاع بسی است

کیفی آویخته زدست دگر
بر لب کیف او زهی از زر

یعنی‌آن‌راکه کیف خواهد و حال
کیف باید ز نقد مالامال

محترم بود ومحترم نامش
داشتم احترام و اکرامش

چادر از برگرفت و پیچه ز سر
من چو چادرگرفتمش در بر

به مکیدن نداشت لعلش تاب
به دهن نارسیده می‌شد آب

بنشستیم و باده نوشیدیم
گرم گفتیم وگرم جوشیدیم

تار بگرفت و برکشید آواز
این غزل را بخواند در شهناز
​

 

[White Moon]

​

غزل مرادف​

هرکه او یار محترم دارد
دگر اندر جهان چه غم دارد

خوبرویان شهر را دیدم
هرکه چیزی ز حسن کم دارد

لیک شکر خدا که دلبر من
خوبی از فرق تا قدم دارد

بهر عشاق دام‌های بلا
زیر آن زلف خم‌ بخم دارد

هست تیر نظر حرام بر او
صفت آهوی حرم دارد

گشت رام «‌بهار» آهویی
که ز خلق زمانه رم دارد

شام خوردیم و تخت خوابیدیم
می قوی بود سخت خوابیدیم

تازه خوابم ربوده در بستر
غرشی خواب من ببرد از سر

جستم از خواب و دیده برکردم
سوی دلدار خود نظر کردم

دیدم آن رشک لعبت چینی
خرّ و خرّی فکنده در بینی

نرم نرمک دو دست یازیدم
بالشش زیر سر طرازیدم

سر او را به مهر کردم راست
بـ..وسـ..ـه‌ای‌نیز حق زحمت خواست

باز خفتیم دست در آغـ*ـوش
که برآمد ز کام خفته خروش

خرخری همچوکوس اسکندر
یا نفیر جهاز در بندر

باز گفتم ز قوّت باده است
یا سر نوش لب کج افتاده است

نرم نرمک سرش برآوردم
بالشش زیر سر عوض کردم

همچنین نازبالشی کوتاه
بنهادم به زیرکردن ماه

دست برداشتم ز گردن او
تن خود دورکردم از تن او

کردم آن راکه بود از استادی
تا تنفس کند به آزادی

خسته گشتم ز چند لحظه عمل
سر نهادم به بالش مخمل

ناشده گرم خواب‌، چشم حقیر
باز برشد زکام خفته نفیر

جستم از خواب وکردمش بیدار
گفتم آرام باش وگیر قرار

ای سیه‌چشم‌! خروپف تا چند
نخره کوته که شد سپیده بلند

گفت لخـ*ـتی زکام بودم من
شب دوشینه کم غنودم من

پر و پایی نداشت گفتارش
خفت و تا صبحدم همین کارش

من بخفتم به حجره دیگر
گفتم این قطعه را به خواب اندر:

زن که دربینیش نم و ورمست
زشت باشد اگر چه محترمست

تنگ خفتن چه سود با جبریل
در بُن گوش‌، صور اسرافیل

شب چو در این اطاق گردآلود
می‌جهیدم ز خواب زودا زود

یادکردم ز قصه دیرین
ساختم این حکایت شیرین

راستی جای پرهیاهوئیست
وز پی دفع خواب داروئیست

در دم در قلاوزی بدپوز
هردو ساعت‌ عوض‌شود شب‌ و روز

با قلاور مبال باید رفت
با شتر در جوال باید رفت

ور قلاور نداد رخصت ربست‌
حال زبر جامه‌، دانی چیست

هست عیشی منظم و عالی
جای بعضی ز دوستان خالی

اندرین حال بهر دفع ملال
به سوی شاعری کشید خیال

سه قصیده سروده‌ام اینجا
طبع را آزموده‌ام اینجا

غزل و قطعه گفته‌ام بسیار
که رسیده است شعرها به هزار

نیز اندرزهای آذرپاد
که به از آن کسی ندارد یاد

به گزارش ز «‌پهلوی‌نامه‌»
سر بسرگفته‌ام به یک چامه

دیدم این شعرها پراکنده است
دفترم از نظیرش آکنده است

به که خامه به نظم چست کنم
دفتر تازه‌ای درست کنم

یادم آمد که با «‌سنائی‌» من
گفته‌ام‌پیش‌از این به خواب سخن
​

 

[White Moon]

​

خواب دیدن بهار سنائی را​

خفته بودم شبی به خانهٔ خویش
همچو مرغی در آشیانهٔ خویش

دیدم آنجا به مشهدم گویی
واندر آن پاک مرقدم گویی

می کنم خدمت اندر آن درگاه
با خضوع و خشوع بی‌اکراه

چون که فارغ از آستانه شدم
در رواق کشیکخانه شدم

چار دیگر بدند آنجا نیز
بنشستیم اندر آن دهلیز

چار تن سید عمامه سیاه
موی کافورگون وروی چو ماه

همه بالا بلند و نورانی
همه درکسوت مسلمانی

من هم آنجا نشسشه با مندیل
با عبا و ردا و ریش و سبیل

اندر آن حین به عادت معهود
یکی از خادمان بکرد ورود

بر تن او عبای عنابی
معتدل قد و ریش محرابی

بر تنش از قدک بغـ*ـل‌بندی
عوض شال‌، دکمه وبندی

داشت بر سر عمامه‌ای مقبول
چشم‌هایی سیاه و چهره خجول

وز عمامهٔ سپید چون قدما
بُد سِجاف کلاه او پیدا

جبهه‌ای پهن و چهره گندمگون
سالش از چل می‌نمود فزون

چون درآمد میان حلقهٔ ما
خاستم من به حرمتش برپا

با منش گفتی از قدیم همی
الفتی بوده است بیش وکمی

منش نشناسم از توقف ری
مر مرا لیک می‌شناسد وی

دوختم بررخش ز مهر نظر
نظری پرسش اندر آن مضمر

مطلبم را ز فرط هوش گرفت
کفت‌نرمک: «‌سنائی‌»‌اینت شگفت

گفتی آنک به خاطرم افتاد
آنچه این لحظه رفته بود از یاد

درکنارش گرفتم از سر مهر
بـ..وسـ..ـه دادم بسی‌بر آن سر و چهر

بنشستیم در برابر هم
هر دو تن شادمان ز منظر هم

داستان‌های من بیاد آورد
وز ری و کار ملک صحبت کرد

در سیاست موافقش دیدم
نیز بر خویش عاشقش دیدم

بر من از لطف‌آفرین‌ها گفت
گفت از اینها و بیش از اینهاگفت

همه از خاطرم گریخته‌اند
بس که زهرم به کام ریخته‌اند

چون کهٔادم‌ز خواب خویش آمد
در سخن رهبریم پیش آمد

گفتم ایدون بودگزارش خواب
که زتهران برون شوم به شتاب

عارفان را ز جان کنم خدمت
بکشم همچو اولیاء صدمت

پس برابر شوم «‌سنائی‌» را
نوکنم کهنه آشنایی را

با بزرگان دین قرین گردم
درخور مدح و آفرین گردم

یاری از اوستاد کل یابم
مدد از هادی سبل یابم

خویشتن را به قدسیان بندم
خدمت خلق را میان بندم

دفتری سازم ازکلام دری
که نگردد به قرن‌ها سپری

پس به هنجارآن بزرگ حکیم
اوستاد سخنوران قدیم

کردم این کارنامه را آغاز
تاکی آید به سر حدیث دراز

طیبتی شاعرانه سرکردم
ترش و شیرین به یکدگرکردم

جد و هزلی به یکدگر یارست
گرنه نیک است باب بازار است

نه هنرتوزی و سخنرانیست
که خیالات مرد زندانی است

جای فریاد و استغاثه و آه
فکر آشفته را گشادم راه

نام او « کارنامهٔ زندان‌»
مایهٔ عبرت خردمندان
​

 

[White Moon]

​

گفتار چهارم در صفت استاد گوید​

گیتی از اوستاد باشد راست
کارگیتی از اوستاد بپاست

کیست استاد آن که هم ز اول
سوی یک علم رفت و کرد عمل

هنر آموخت نزد استادی
اوستا دیده‌ای ملک زادی

چون کز استاد علم حاصل کرد
به عمل علم خویش کامل کرد

خورد سی سال خون دل پیوست
اوستادی بدو برازنده است

وز دو استاد آن بود برتر
که به یک فن شدست نام‌آور

ذوفنون پیش مردم یک فن
خوار باشد به وقت عرض سخن

علم‌ها را کرانه پیدا نیست
آن که علمی تمام داند کیست‌؟‌!

علم‌هاگرچه پیچ درپیچ است
علم ما پیش جهل ما هیچ است

عمرها گر هزار سال بدی
وآن هم اندر علوم صرف شدی

بودی آن جمله پیش علم وجود
نقطه‌ای پیش سطح نامحدود

حد آن جز خدا ندانسته
چیست دانسته یا ندانسته

چون‌چنین‌است‌هست شرط هنر
که به یک فن کنی پدیدگهر

چون نهادی به کارگردن را
می‌توان داد، داد یک فن را
​

 

[White Moon]

​

در فایدهٔ علوم​

علم از بهر چیست ای استاد
تاکه گیتی شود به علم آباد

علم بهر خیالبافی نیست
کار دانش بدین گزافی نیست

باید از علم سود برخیزد
چون درختی کز او ثمر خیزد

هرکه از علم بهره‌ورگردد
مایه ی راحت بشر گردد

گرچه علم تو پیچ در پیچ است
چون نپیوست با عمل هیچ است

عملت نیز اگر نداشت ثمر
هست چون علم بی‌عمل ابتر

عالم بی‌ثمر دغل باشد
راست چون علم بی‌عمل باشد

پس تو ای مرد ذوفنون اجل
داد هر علم چون دهی به عمل‌؟

ور به‌ یک فن عمل کنی کم و بیش
آن دگرها چه می کشی با خویش

آن که را خنگ راهوار بود
از جنیبت کشیش عار بود

ورنمایی عمل به جمله علوم
لقبت نیست جز جهول و ظلوم

گرتو علم از برای آن خواهی
که بدان قدر دوستان کاهی

اندر آیی به حلقهٔ فضلا
بنشینی به صدر عزّ و علا

لب گشایی و گفتن آغازی
اصطلاحی‌، دو سه‌، بیان سازی

مرد یک‌ فن ‌نشسته‌ خامش ‌و پست
تو ز شاخی‌به‌شاخه‌ای‌زده دست

با همه ‌علم‌ها برآیی راست
جز به‌ علمی که اوستاش آنجاست

گر درآیی به محفل علما
ویژگان علوم ارض و سما

هریکی خاص گشته در هنری
یافته از رموز آن خبری

مانی آنجای همچو خر بوحل
ننهندت به قدر پشه محل

پیش نادان مثل به دانایی
پیش دانا مثل به کانایی

تو به کاری نیایی ای مسکین
بهتر از تست مرد سرگین‌ چین

​