شعر منظومه‌های ملک الشعرای بهار | آینۀ عبرت

[White Moon]

-بسم الله-

در این تاپیک، منظومۀ منسوب به ملک الشعرای بهار به نام آینۀ عبرت قرار داده می شود.
-لطفا از ارسال پست نامربوطه خودداری نمایید-

منبع: گنجور​

 

[White Moon]

بخش اول - از کیومرث تا سربداران​

پاسبانا تا به چند این مـسـ*ـتی و خواب گران
پاسبان‌را نیست‌ خواب،‌از خواب‌ سر بردار، هان‌!

گلهٔ خود را نگر بی‌پاسبان و بی‌شبان
یک‌طرف گرگ دمان و یک‌طرف شیر ژیان

آن ز چنگ این رباید طعمه‌، این از چنگ آن
هریک آلوده به خون این گله چنگ و دهان

پاسبان مـسـ*ـت و گله مشغول و دشمن هوشیار
کار با یزدان بود کز کف برون رفته است کار

پند بپذیر ای ملک زین پاک گوهر دایگان
نیکی از زشتان مجوی و یاری از همسایگان

وانگه از سر دورکن گفتار این بی‌مایگان
پایداری چند خواهی جست ازین بی‌پایگان

کشور تو خسروا گنجی است‌، گنجی شایگان
ترسم این گنج ازکفت شاها برآید رایگان

طرفه گنجی درکف آوردی کنون بی‌هبچ رنج
چون نبردی رنج‌، شاها کی شناسی قدرگنج

گنجی آمد درکفت بیش از سپهرش فر و جاه
صیت قدر و حشمتش بگذشته از ماهی و ماه

خسروان کرده در او از دیدهٔ حسرت نگاه
حدش از آنسوی دجله تا بدین سوی هراه

دست اندر دست مانده تاکنون از دیرگاه
وندر او زین دیرگه بیگانگان نابرده راه

خسروان در برکشیده این بت دلبند را
راست چون مادرکه اندر برکشد فرزند را

شه کیومرث از نخست این گنج را گنجور بود
وز سیامک چهر بیداد و ستم مستور بود

هم ز هوشنگش بسی پیرایه و دستور بود
هم ز تهمورس دد و دیو فتن مقهور بود

هم ز جم جان رعیت خرم و مسرور بود
باری این کشور از اینان سال‌ها معمور بود

لیک گم کردند مردم راه عدل و راستی
تا به ملک از «‌بیوراسب‌» آمد بسی ناشاستی

جم در آغاز شهی بگرفت راه و رسم داد
لیک در آخر به استبداد و خودرایی فتاد

هم در استبداد شد تا ملک خود بر باد داد
آری آری ملک از استبداد خواهد شد به‌باد

زان سپس ضحاک تازی افسر شاهی نهاد
بر شهنشاه و رعیت دست عدوان برگشاد

الغرض آئین بیداد و زبردستی کرفت
زو هزاران سال ایران ذلت و پستی گرفت

چون ز استبداد آنان ملک شد ویران و پست
کاوه و دیگر هنرمندان برآوردند دست

بر امیر تازیان آمد در آن غوغا شکست
پس فریدون آمد و بر مسند شاهی نشست

بر رخ مردم در عدل و ستم بگشود و بست
کشور اندر عهد او از پنجهٔ بیداد رست

باری اندر عدل و داد و نیکوئی کرد آنچه کرد
مرحبا سلطان‌، زهی خسرو، فری آزادمرد

شاه افریدون به «‌ایرج‌» داد ایرانشهر را
کرد بخش «‌تور» ملک ماوراء‌النهر را

«‌سلم‌» را روم و خزر تا بازیابد بهر را
لیک پر چین ساختند اینان جبین قهر را

ساختند آماده چون افعی به دندان زهر را
در عزا بنشاندند از مرگ ایرج دهر را

رفت ایرج تاکه دلجوئی کند زان دو لعین
میهمان کردند و اندر خانه کشتندش به کین

زان سپس ایران به چنگ سلم و تور اندر فتاد
و ایرج والاگهر خاطر نکرد از ملک شاد

پس منوچهر امد و دیهیم شاهی برنهاد
کینهٔ ایرج کشید از آن دو دیو بدنهاد

از پس او نوذر و زو را رسید آئین وداد
لیک خود افراسیاب این ملک را بر باد داد

بی‌خبر کز بیم تیغ کیقباد نامور
اندرین کشور نتاند زیست هر بی‌پا و سر

کیقباد آمد، چو بیرون شد ز ملک افراسیاب
کرد آباد آنچه بود از فتنهٔ ترکان خراب

زان سپس کاوس کی شد ملک را مالک رقاب
وندر آغاز شهی شد کشور از او کامیاب

لیک‌از آن‌پس کرد از استبداد و نخوت فتح باب
هم ز استبداد و نخوت کرد زی گردون شتاب

زان سبب شد بسته در بند شه مازندران
کبر و خودرایی‌، بلی چونین کند با مهتران


سوی ایران شد سپس کیخسرو پیروزبخت
عدل کرد آغاز و بگرفت آن کیانی تاج و تخت

کرد با سلطان توران کار رزم وکینه سخت
باز جست از راستی کین پدر زان شوربخت

پس به لهراسب‌ سپرد آن‌ ملک‌ و خود بربست‌ رخت
و آن ملک چون کِشت‌ در این گلشن از نیکی درخت

رفت و آن دیهیم شاهی بر سر گشتاسب هِشت
و آن هم‌ اندر خسروی کرد آنچه کرد از خوب و زشت

درگه گشتاسب شه‌، دین کرد پیدا زردهشت
کرد یزدان را جدا از دیو و دوزخ از بهشت

گفت بیداد و دروغ و ریمنی زشت ست، زشت
راستی جو در منشت و درگو شت و درکنشت

پارسا مرد آنکه ورزد مهر و داد و یار و کشت
راستی و ورزش و دادند درهای بهشت

پنجگه باید نماز آورد پیش اورمزد
کرد باید دوری از اهریمن و خونی و دزد

دینش از بلخ و خراسان اندر ایران پرگشاد
با زر گشتاسب شاه و نیزهٔ اسفندیاد

شاه توران و سکستان در بداندیشی ستاد
قافیه گودال شو، بر پای شد جنگ و جهاد

اندرین پیکارها اسفندیار از پا فتاد
کشته اندر بلخ شد هم زرد هشت پاکزاد

شد نبشته دین او بر پوست‌های گاومیش
گشت روشن آتش موبد از آن پاکیزه کیش

باری ازگشتاسب شه وز بهمن و اسفندیار
وز دگر شاهان بماند از نیک و بد بس یادگار

وآن کزین شاهان به استبداد و جور انداخت کار
چرخ چون دارای بن داراکشید از وی دمار

الغرض کبر و نفاق آمد در این ملک آشکار
تا شد از پور فیلیپ این‌ملک‌،‌بی‌مقدار و خوار

زان سپس گشت آشکارا نهضت اشکانیان
وز پس آنان برآمد رایت ساسانیان

داستان گوی گرگ باز این‌چنین فرمود یاد
واین ‌چنین ز استخر و نقش بیستو‌ن مطلب گشاد

کز مهابادی شد ایران سال‌ها بهروز و شاد
بد نخستینشان اژوسس خسرو با فر و داد

شهر اکباتان به آئینی عجب بنیان نهاد
خود مهابادی مِدی‌دان سرزمین ماه‌، ماد

آخر آنان سیاکزار است و بعد از آن گروه
شاهزادهٔ پارس‌، کورش یافت آن فر و شکوه

داستان کورش و کیخسرو والاگهر
سخت نزدیکند از عهد صبی با یکدگر

دخت استیهاژ «‌مندان‌» بود مام آن پسر
نیز شاه پارس « کمبیز» است کورش را پدر

از مدی و فارس‌، کورش ساخت هم‌پیمان حشر
ملک آشوری گرفت و یافت بر بابل ظفر

رفته رفته شد مدی مغلوب و ایران یکسره
زان کورش کشت‌، زیرا داشت از یزدان فره

کورش آئین‌های نیک آورد درکشور پدبد
شیوهٔ قانون‌گزاری او به عالم گسترید

جاده‌ها افکند و در فرسنگ‌ها خرسنگ چید
نیز او ایجاد کرد آئین چاپار و برید

در نخستین جنگ چون بی‌نظمی لشگر بدید
نقشهٔ تنظیم و تقسیمات لشگرها کشید

کلده و آشور و لیدی را گرفت اندر نبرد
مر یهودان را بداد آزادی و خشنودکرد

از پس او پور اوکمبیز شاهنشاه شد
سرزمین مصر او را فتح بر دلخواه شد

بعد مرگش مملکت آشفته و گمراه شد
نیز اسمردیس غاصب بر گزافه شاه شد

زان میان دارای بن گشتاسب زیب‌گاه شد
دست شاهان دروغی هر طرف کوتاه شد

پیرو قانون کورش بود و بختش رهنمون
یادگارش تخت جمشید است و نقش بیستون

خاتم آن خسروان دارای کدمانوس شد
آنکه عهدش در وطن سرمایهٔ افسوس شد

ملک ایران بهرهٔ اسکندر منحوس شد
وز پس مرگ سکندر بخش سولوکوس شد

زانطیوخس شام ‌و مصر از آن بطلمیوس شد
سند و کابل هم به‌ سرداری دگر مرئوس شد

ملک ایران شد اسیر پنجهٔ یونانیان
زان طرف یونان فتاد اندر کف رومانیان

نهضت اشکانیان گشت از خراسان آشکار
اشک اول کرد بنیاد آن بنای استوار

نام آنان پهلوی بد، پهلوانیشان شعار
یافت خط پهلوی ز آنان رواج اندر دیار

جیش یونان را براندند از وطن زآغاز کار
بر سپاه رم ظفر جستند در هر کارزار

آخرینشان اردوان بد کاردشیر بابکان
کشتش اندر رزم و بستد مملکت را رایگان

این "ره نیز از ستم این ملک را پیراستند
روی ایران را چو روی نیکوان آراستند

بر نکوکاری فزودند از تطاول کاشتند
تا ابد زین ره به طبع اندر خوش و زیباستند

یافتند آخر هرآنچ از پادشاهی خواستند
ور از اینان چند تن استمگر و ناشاستند

یافتستند از بدی‌ها کیفر و پاداش خویش
کیفر و پاداش یابدگرگ در آزار میش


از پس بابک مر او را بد یکی شاپور پور
تاج ملک پارس او را گشت از تایید هور

اردشیر از خطه دارابجرد آورد زور
مردم استخر کز شاپور بودندی نفور

تاج راکردند بخش اردشیر از راه دور
رزم ناکرده بشد شاپور مسکین روزکور

اردشیر بابکان بنهاد بر سر تاج داد
بازوی مردی به دفع تاجداران برگشاد

اردشیر بابکان آمد ز ساسان یادگار
بود ساسان از نژاد بهمن اسفندیار

در زمین فارس می گشتند چندین روزگار
همره گردان شده هرجا چراگه خواستار

بابک اندر شیرمردی بود مرد صد سوار
جمله اندر پارس مر دین مغان را پاسدار

در حدود فارس شاهی بود نامش جوزهر
بابک او راکشت و خالی ساخت جا بهر پسر
​

 

[White Moon]

داستان کارنامه این‌چنین گوید خبر
کاردشیر از پشت دارا بود و ساسانش پدر

بود ساسان خود شبان پایک پیروزگر
مرزبان اردوان بد پاپک اندر پارس در

بهر ساسان‌دید خوابی خوش سه شب آن تاجو‌ر
کز برپیلی سپید آراسته جسته مقر

وآذر برزین و آذرخوره و آذرگشسب
چون‌‌خور او را روشن و او کرده زانان فال کسب

شاه پاپی سر به‌سر اخترشماران را بخواست
خواب‌های خود یکایک گفتشان بی کم وکاست

جملگی گفتند مردی راکه دیدی پادشاست
یا ز فرزندانش یک تن پادشاهی را سزاست

زانکه پیل و هرسه آتش دولت و دین و دهاست
خواست‌ساسان را به‌بر پاپک وزو پرسید راست

از پس زنهار پاپک‌، گفت با او راستی
کاصلم از ساسان بن دارای بن داراستی

شد چو از این راز آگه پاپک فرخ‌نژاد
دختر خود را بدو پیوست و جاه و مال داد

و اردشیر بابکان از دختر پاپک بزاد
پاپکش آموزگار آورد و پروردش به داد

شد به‌ زودی اردشیر اندر هنرها اوستاد
شهرت فرهنگ و هنگش اندر ایران اوفتاد

اردوان پهلوی شاهنشه ایران ز ری
سوی پاپک نامه کرد و خواست برنا را ز وی

اردشیر از فارس شد با عدتی زی اردوان
جای دادش اردوان در صف رادان و گوان

در شکار و رزم شد همدوش خیل خسروان
در همه‌فرهنگ و هنگ از همگنان‌سر شد جوان

اردوان با خیل بهر صید شد روزی روان
هر طرف راندند مردان بهر صید آهوان

از پس گوری شد و افکند تیری اردشیر
تیر بگذشت از شکمب گور و آوردش به زیر

تاخت پور اردوان آنجا که بود آن شیرمرد
گفت ‌هان بر دشت من‌ رفت این هنر وین کار کرد

اردشیرش گفت گرد کذب و رعنائی مگرد
آن تو و تیر و کمان و آن گور و آن دشت نبرد

اردوان آنجا شد و برتافت زان گفتار سرد
گفت با فرزند من جوئی ستیز و دار و برد؟

خیز و از ایوان در اصطبل ستوران رخت نه
نزد اسبان در خور خود پایگاه و تخت نه

اردشیر از آن سخن پیچید و دم اندر کشید
پیش شاهنشه جز از فرمانبری راهی ندید

سوی‌ بابک نامه‌ای بنوشت و کرد آن غم پدید
بابک او را پندها بنوشت و دادش بس نوید

نوجوان نزد ستوران پایگاهی برگزید
ساز رامش کرد و سرخوش بود با جام نبید

اندرین هنگامه ناگه بابک اندر پارس مرد
اردوان ملک نیای وی به پور خود سپرد

هم درین احوال روزی اردوان پادشا

در بر خود داشت مر اخترشماران را بپا

گفت هان بینید راز اختران را برملا

آن کسان رفتند و بنشستند در مهمان‌سرا

بود بر ایشان کنیزی ز اردوان فرمانروا

پس بسنجیدند راز اختران را بارها

شاه را گفتند اگر از شه گریزد بنده‌ای

عاقبت آن بنده گردد خسرو فرخنده‌ای

آن کنیزک را به پنهان بود ره با شیرمرد

رفت و راز اختران را در بر او فاش کرد

اردشیرش گفت‌ باید جست ‌و رست از رنج و درد

شب چو خرگاه سیه زد زیر طاق لاجورد

زین نهادند از بر دو تازی اسب رهنورد

هر دو سوی پارس بگرفتند ره بی‌دار و برد

همچو غرمی‌ بخت او اندر پیش پوینده بود

پادشاهی را به مردی یافت چون جوینده بود

چه‌رن که‌شد روز، اردوان‌جست‌و کنیزک را ندید

هم درآن ساعت حدیث رفتن آنان شنید

در پی آنان فراوان تاخت لیکن کم رسید

پور او بهمن ز ملک پارس لشکرها کشید

اردشیر آمد به دریا بار و منزل برگزید

جیش پور اردوان زان‌شه شکستی سخت دید

زان سپس با اردوان بنمود حربی بس قوی

واندر آن میدان فرو شد پادشاه پهلوی

داد عدل و داد داد از آن میان نوشیروان

زان بدو گیتی مر او را شاد شد روشنروان

دولت ایران ز عدلش یافت نیروی و توان

خلق را آزاد کرد از محنت و ذل و هوان

کس نبودی در زمان عدل او زار و نوان

دست در زنجیر عدلش داشتی پیر و جوان

هم به‌عهدش فخر کردی حضرت خیرالانام

گفت خود زادم به عهد خسرو عادل زمام

زین سخن جان و دل دانا برافروزد همی

جور را زین گفته خان و مان فرو سوزد همی

پادشاهی کاین نصیحت را بیندوزد همی

دیدهٔ دشمن به تیر عدل بردوزد همی

گفته این‌، تا خسروان را عدل آموزد همی

قصهٔ آنکو به چونین شاه کین توزد همی

قصهٔ‌مشت و درفش‌و صحبت‌سنگ‌و سبوست

باری ار این پند را خسرو فراگیرد نکوست

زان شهنشاهان به آخر خسرو پرویز بود

خسروی هشیار و صاحب‌رای و با تمییز بود

با زبانی نرم‌، او را خنجری خونریز بود

کشور اندر عهد او شایسته در هر چیز بود

لیکن او را بدگمانی‌‌های خوف‌آمیز بود

وین گمان بد به ملک اندر نفاق‌انگیز بود

لاجرم لشکر بر او شورید و شد شیرویه‌شاه

خسرو پرویز شد در بند شیرویه تباه

از پس مرگ شهنشه خسروی معدوم شد

خون آن شاهنشه دانا بر ایران شوم شد

فتنه‌ها برپا شد و هر حاکمی محکوم شد

اه این وکاه آن دارای مرز و بوم شد

عرصهٔ ایوان کسری آشیان بوم شد

دیرگاهی کشور از امن و امان محروم شد

تا پس از چندی برون شد یزدگرد شهریار

هم مر او را بخت بد، با تازیان انداخت کار

خیل عـریـان عرب غالب نیامد در نبرد

کاختلافات بزرگان کرد با ما هرچه کرد

هشت بغی زیردستان دردها بر روی درد

خاک یاغی شد کجا خون دل پرویز خورد

چهر ملک از قتل آذرمی و پوران کشت زرد

زین مصائب تیغ هندی چوب شد در دست مرد

لاجرم بر ما شکست آمد ز گشت روزگار

شاه شاهان کشته شد در مرو و باطل ماند کار

ایزد احمد را به شوری مرسل و مأمور کرد

تا به دست‌آویز شوری خصم را مقهور کرد

عدل و شوری بود کان ساحات را معمور کرد

پور عفان را ستبداد از خلافت دور کرد

و آل سفیان ‌را ز ملک این خو‌دسری‌ مهجور کرد

وانکه زینان خلق را از نیکوئی مسرور کرد

زادهٔ عبدالعزیز است آنکه از احسان و داد

سیرتی دیگر گرفت و شیوه‌ای دیگر نهاد

آل عباس ارچه دیری سید و سلطان بدند

لیک تا بودند دست‌آویز این و آن بدند

گـه ز طغیان عدوی خانگی حیران بدند

گـه ز بیم فتنهٔ بیگانه سرگردان بدند

زان میان گر چند تن فرمانده کیهان بدند

از ره عدل و کمال و رادی احسان بدند

ورنه اینان را دمی نگذاشتندی بی‌زیان

دیلمان‌، سلجوقیان‌، خوارزمیان‌، چنگیزیان

خود شنیدی ای ملک اخبار هارون‌الرشید

کز کمال و عدل و رادی بوده در گیتی وحید

درگه بخشش نگفتی کاین طریف است آن تلید

در ره جنبش نگفتی کاین قریب است آن بعید

نیز عبدالله مأمون بود در دانش فرید

خسروی کردند با روی خوش و بخت سعید

گرچه برآل محمد ظلمشان مستور نیست

خلق این دانند و ما را این سخن منظور نیست

ز امر مامون لشکر طاهر سوی بغداد شد

بر امین از آن گروه جنگجو بیدادشد

تا تنش در خاک رفت وکشورش بر باد شد

گرچه مامون را دل از قتل امین ناشاد شد

لیک خود ملکش ز قید همسری آزاد شد

مرو و آن سامان به عهدش خرم و آباد شد

پس سوی بغداد شد وآن ملک ازو زیو‌ر گرفت

زان همایون فتح‌، طاهر پیش مامون فر گرفت

زان سپس یک روز مامون روی شادی برگشاد

نیز در آن بزم طاهر را به خدمت بار داد

چون به طاهر دید، مامون برکشید آه از نهاد

گوهر اشکش ز درج دیده در دامان فتاد

گفت از طاهر مرا قتل امین آمد بهٔاد

پس به طاهر داد منشوری ز راه دین و داد

کفت شو سوی خراسان واندر آنجا داد کن

وز ره احسان و داد آن ملک را آباد کن

رفت طاهر زی خراسان واندر انجا داد کرد

وز ره احسان و داد آن ملک را آباد کرد

خاطر آن قوم را از قید رنج آزاد کرد

ملک را خرم چو باغ اندر مه خرداد کرد

پس به خطبه نام مامون را به‌ عمد از یاد کرد

هم به‌ شب جان داد و مامون آل او را شاد کرد

از خراسان آل طاهر کام‌ها برداشتند

کام‌ها برداشتند و نام‌ها بگذاشتند

چون محمد آنکه طاهر را بدی سیم پسر

شد قرین خوشـی‌ وگشت ازکارکشور بی‌خبر

آل زید اندر ری وگرگان برآوردند سر

هم خراسان را ستد یعقوب لیث رویگر

پس به پور زید جست آن رویگرزاده ظفر

فارس را هم در زمان بستد به نیروی هنر

زان سپس برکشور بغداد دندان کرد تیز

لیک جیش معتمد از حیله دادندش گریز

چون شکسته شد از انره منزلی واپس نشست

هم در آن منزل ز رنج و درد شد نالان و پست

پس خلیفه کس فرستادش که جای صلح هست

رویگر بنهاد تیغ و پاره‌ئی نان پیش دست

گفت کاو برهد ز من گر جان من زین غم نرست

ورنه زین تیغ افکنم درکشور و ملکش شکست

ور شکست آید به من دیگر نجویم‌ سروری

این من و این نان خشک و آن دکان مسگری

گرچه خود بدرود گیتی گفت با خواری خوار

لیک نامش زنده ماند اندر بسیط روزگار

خود سزد، زینان اگر جویند شاهان اعتبار

مکرمت آرند پیش و عزم سازند آشکار

کار پاس ملک را بخشند با مردان کار

تا به کار آیند اینان روز جنگ و کارزار

چون به لشکر وقت آسایش ملک نیکی نکرد

روز پیکار از سر سلطان بر آرد خصم‌، گرد

ازپس او عمرولیث آمد برون زی سیستان

رفت شیر سیستان در جند شاپور از میان

بر خراسان و عراق و پارس تا مازندران

وآمدش منشور شاهی از خلیفهٔ تازیان

بودش اندر نظم لشکر سیرت نوشیروان

بود شاهی بر دل و لشکرکش و بسیاردان

وز سر نخوت از اسمعیل سامانی‌، شکست

خو‌رد و، اندر محبس بغداد از جان شست دست

وان امیران خراسان و بزرگان عراق

ملک را دریافتند از فر عدل و اتفاق

مملکت را آل سامان باز جستند از وفاق

وز دهش محمود غازی یافت از شاهان سباق

نیز خود ویران و بی‌بنیان شد از کبر و نفاق

دولت مسعود و آن آراسته کاخ و رواق

و آل سلجوق از وفاق و عدل چتر افراختند

چون نفاق اندر میان آمد کلاه انداختند

چون سر سامانیان از ماوراء‌النهر خاست

هم خراسان و ری وگرگان مر او را گشت راست

گفت‌ یک‌ تن ای ملک سنگ خراج ری جداست

هم فزون است از دگر معیارها وین کی رواست

پادشاه دادگر معیار وی را بازخواست

با دگر معیارها سنجید و افزونیش کاست

گفت زین پیش آنچه بگرفتیم افزون از رواج

زین سپس آن مایه اندکتر پذیریم از خراج

خود چنین بودند آن شاهان با تاج و کلاه

ملک را آری ملک باید چنین دارد نگاه

گنج بخشودند و افزودند بر خیل و سپاه

ملک بگرفتند و بربستند بر بیگانه راه

تا به هنگام محمد، خسرو خوارزم شاه

گشت این ملک قدیم از غفلت سلطان تباه

ملک ایران درکف چنگیزیان آمد همی

وندرین کشور بسی زینان زیان آمد همی

ملک را چنگیز خود از طالع میمون گرفت

کز ره یاسا گرفت و از ره قانون گرفت

در پی اجرای یاسا پیشی از گردون گرفت

خون آن را ریخت کو یاسای دیگرگون گرفت

بود حجام طبیعت‌، زان بیامد خون گرفت

سیل خون کشتگانش بیشی از جیحون گرفت

بندهٔ یاسای او گشتند شاهان زمن

وز در تبریز ملک آراست تا حد پکن

شد چرا خوارزمشاه از وی گریزان، ای دریغ

با چنان لشکر که بودش زیر فرمان‌، ای دریغ

ماند بی‌سردار از این معنی خراسان‌، ای دریغ

زان قبل جان‌های شیرین گشت قربان‌، ای دریغ

ای دریغ آن ‌ملک همچون باغ رضوان‌، ای دریغ

کانچنان شد درکف کفار ویران‌، ای دریغ

سال ششصد خو‌یشتن را از اجانب پاس داشت

لیک‌ در شش‌ماه‌،‌ششصدساله‌جاه‌ازکف گذاشت

شد سپس اوکتای قاآن مملکت را پیشبر

بود سلطانی کریم و پادشاهی دادگر

صیت عدل و جود او شد در همه کیتی سمر

در جهانداری و شاهی داشت آیین دگر

کرد آباد آنچه ویران کرد پیش از او پدر

زان پدر نشگفت اگر آید چنین فرخ‌پسر

زانکه‌خودسیم‌ و زر از سنگ‌است‌لعل‌ و در زخاک

قدرت یزدان پاک است این‌، زهی یزدان پاک

تا گهی کاین ملک در چنگ هلاکوخان فتاد

از مغولان رخنه‌ها در کشور ایران فتاد

نیز از او مستعصم اندر پنجهٔ خذلان فتاد

ملک اسمعیلیان در عهدش از بنیان فتاد

جای بومان بود تا در پنجهٔ غازان فتاد

زین ملک آسایشی درکشور ویران فتاد

در دل چنگیزیان زان پس پدید آمد نفاق

تا ز کفشان شد برون شیراز و کرمان و عراق

سرور احرار ایرانند، آل سربدار

کز فشار ظلم آشفتند اندر سبزوار

شهر نیشابور بگرفتند و بس شهر و دیار

وز دهاقین لشکری کردند بیرون از شمار

بعد طغاتیمور چنگیزی به گرگان شهریار

و آخرین خرس مغول او بود در این مرغزار

سربداران بر سرش در خاک گرگان ریختند

همچو شیر شرزه خونش را به خاک‌ آمیختند

​

 

[White Moon]

بخش دوم - از اتابکان فارس تا نادرشاه افشار

هم اتابیکان به ملک فارس چتر افراشتند

آل کرت آنگه هرات و غور درکف داشتند

پارس‌، از آن پس اتابیکان زکف نگذاشتند

واندر آن آل مظفر تخم نیکی کاشتند

شیخ ابواسحق و یاران گنج‌ها انباشتند

در عراق و یزد وکرمان عاملان بگماشتند

تا بیامد شمسهٔ آل مظفر، شه شجاع

گوسفندان را رهایی داد از چنگ سباع

روزی اندر پارس شد رایات سلطانی عیان

گرد گشتند از پی دیدار شه‌، پیر و جوان

از بر بامی عجوزی بانگ زد ناگه که هان

فاطمه خاتون بیا تا بنگری شاه جهان

شه چو این بشنید لخـ*ـتی برکشید ازره عنان

خاصگان گفتند شاها چون ستادی ناگهان

گفت از آن تا فاطمه خاتون به‌ بیند چهر من

هم از این ره در دل اینان فزاید مهر من

و ندر آن هنگام شد رایات تیموری به‌ پای

ملک ایران را به چنگ آورد از نیروی رای

شام و آن ساحات را بستد به تیغ جانگزای

وندر آن‌سامان‌نماند از مرد و زن یک‌تن به‌جای

پس به سوی هند شد و آن ملک را بستد ز رای

زان سپس در جنگ عثمانی شد و بفشرد پای

وان سپه بشکست و سلطان را به بند اندرکشید

بایزید بندی اندر بند او دم درکشید

چون عروس مملکت را کرد چندی شوهری

رفت و فرزندان او جستند برکشور سری

هر یک اندر گوشه‌ای در سر هوای سروری

داد شهرخ زان میان یکچند داد مهتری

هم در آخر در سر آوردند کبر و خودسری

و ز کف افکندند آیین عدالت‌گستری

باری از کبر و نفاق این ملک را بگذاشتند

رایت اقبال را آل صفی برداشتند

این گره را نیز فر ایزدی همراه شد

دست جور از دامن کردارشان کوتاه شد

چندتن‌شان را دل از سرّ خرد آگاه شد

کار دین و دولت از ایشان خوش و دلخواه شد

شاه اسمعیل از اول شاه و شاهنشاه شد

صیت اقبالش ز ماهی بر فراز ماه شد

بود از پاکی رسول پاک را خیرالسلیل

بنگه او ملک ایران‌، مسقط او اردبیل

در اوان کودکی بر قصد پیکار و نبرد

شد ز لاهیجان سوی خلخال با هفتاد مرد

پس بار زنجان شد و یاران خود راگردکرد

زان سپس زی شیروان بشتافت با ساز نبرد

وز سر شروان شه از مردانگی انگیخت کرد

شد ز بیم او رخ گردنکشان ملک زرد

الوند شاه چون در آذربایجان آگاه شد

سوی شرون راند بر قصد شه صوفی‌، سپاه

شاه دین‌پرور ز شروان ره بر آن لشکر گرفت

وز دم تیغ جهانسوزش به خصم آذر گرفت

از نخستین حمله دشمن راه کوه و در گرفت

شه سوی تبریز شد آن ملک را در برگرفت

افسر و تخت جهانداری از او زیور گرفت

رسم دین شیعی از او نیروی دیگر گرفت

سکه بر زر زد به نام احمد و نام علی

وین همایون رسم از او برجاست تا اکنو‌‌ن‌، بلی

پس برون آمد شه گیتی ز آذربایجان

برد لشکر سوی شیراز و عراق و اسپهان

وان سه کشور را تهی کرد از گروه ترکمان

پس به نیروی ظفر بشتافت زی مازندران

کار آن کشور به قانون کرد شاه کاردان

پس سوی بغداد روی آورد چون سیل دمان

والی آن بوم شد از بیم شه سوی حلب

وان همایون ملک را بگرفت شاه دین‌طلب

چون سوی تبریز شد تا لشکر آساید ز جنگ

شاه عثمانی درآمد با گروهی تیزچنگ

شاه خود با لشکری اندک روان شد بی‌درنگ

رزم و کوشش را دلیرانه میان بربست تنگ

چون‌ فزون شد خصم‌،‌ شاه اندیشه کرد از نام و ننگ

خشمگین برتافت رخ چون بچه‌گم‌کرده پلنگ

سوی ری شد تا دگر ره بازگردد جنگجوی

لیک دشمن بی‌سبب زان سرزمین برتافت روی

زان پس سوی خراسان روی کرد آن شهریار

کشت شیبک میر ترکان را و بگرفت آن دیار

با ملوک ازبک از رادی به صلح انداخت کار

شد به امرش سرحد ایران و توران آشکار

کرد بر شهزاده بابر لطف و احسان بیشمار

لشکرش بخشود و برگ کار و ساز کارزار

شه زیان‌ها برد لیکن زان حمایت‌های سخت

شاه بابر رفت سوی هند و شد با تاج و تخت

زان سپس بغنود چندی در سراب و نخجوان

تا شد از بیماری‌، آن مرد سهی زار و نوان

هم در آن سامان روانش شد سوی مینو روان

پور او طهماسب شه چون بود طفلی ناتوان

خود نفاق آمد پدید اندر دل پیر و جوان

ملک او افتاد در سرپنجهٔ ذل و هوان

هر طرف بیگانگان درکشور او تاختند

و ازبکان اندر خراسان تیغ جور افراختند

چون برومندی گرفت آن برشده سرو سهی

شد سوی قزوین و بگرفت افسر شاهنشهی

پس گروه شاملو او را شدند از جان رهی

دست خصمان درونی یافت زانان کوتهی

پس به خصمان برونی تاخت با فر و بهی

کرد با نیروی یزدان ملک خود زانان تهی

پس سلیمان شه ز روم آمد به عزم رزم شاه

لیک رخ برتافت زان کشور به فر عزم شاه

بار دیگر خان ازبک سوی مشهد کرد روی

و ندر آن کشور بسی بیداد کرد آن تندخوی

هرکه را دیدند کشتند آن گروه بی‌گفت‌وگوی

شوی بر مرگ زن افغان کرد و زن بر مرگ شوی

منهیان شه را خبر کردند از این های و هوی

شاه دین‌پرور نکرد آسایش و نسترد موی

تا برآورد از سر آن قوم کین‌گستر دمار

هم در آن کوشش به چنگ آورد شهر قندهار

اندر آن هنگام سوی گرجیان آهنگ کرد

عرصه را برآن گروه از شیر مردان تنگ کرد

بر در تفلیس با آنان به نیرو جنگ کرد

ملکشان‌بگرفت و خاک از خونشان گلرنک کرد

پس سوی‌قزوین شد و جای از بر اورنگ کرد

بار دیگر شه سلیمان قصد ریو و رنگ کرد

لیک از یک حملهٔ شاهنشه دشمن گداز

تا به قسطنطنیه یک ره عنان نگرفت باز

چون به کار کشوری پرداخت شاه بحر و بر

شه سلیمان کرد قصد رزم شه بار دگر

شاه خود پیکار را آماده شد چون شیر نر

شه سلیمان را وزیری بود راد و پرهنر

گشت سلطان را به صلح شاه ایران راهبر

نیز شه را داد از این اندیشهٔ نیکو خبر

شاه تن درداد و صلح افتاد در کار دو شاه

همچنان برجای ماند آن دوستی تا دیرگاه

شد دگر ره سوی گرجستان خدیو پاک‌دین

سخت ویرانی پدید آورد در آن سرزمین

پس به شکی رفت و بنهاد اندر آنان تیغ کین

ای عجب خشنودی یزدان همی دید اندرین

زان میان شد با خراسان فتنه و غوغا قرین

شه به کار ملک خود پرداخت با رای رزین

داد سامان جنگ را وانگه سوی قزوین شتافت

پای از کوشش کشید و سوی داد و دین شتافت

هم در آن دوران ز ملک فارس و اکناف دگر

باج و ساو ملک نستد هشت سال آن دادگر

کفت اکنون‌مان که با کس نیست جنگ و کر و فر

نیز ما را زر به قدر خرج باشد زیر سر

نیزمان بازارگانی نیست هنجار و سیر

پس به زور از زیردستان از چه بستانیم زر

به که در بی‌احتیاجی باز بخشیم این خراج

تا به یاریمان به سر پویند وقت احتیاج

بود پاک و پاک‌دین آن پادشاه رستگار

می‌نخوردی و غضب راندی همی بر باده‌خوار

در جوانمردی بدی ضرب‌المثل در روزگار

داستان‌ها از جوانمردیش باشد یادگار

چون همایون شه که بود از «‌شیرخان‌»‌ در هندخوار

بر در شاه آمد و شد یاری از شه خواستار

شاه لشکر داد و او را بار دیگر شاه کرد

دست جور زیردستان را از او کوتاه کرد

وز پس چندی نهال زندگیش از پا فتاد

شاه اسمعیل‌، پورش تند و بی‌پروا فتاد

از پس او شه محمد کور و نابینا فتاد

و ندر این دوران به کشور شوررش و غوغا فتاد

هم در آنگه صیت جیش مصطفی پاشا فتاد

ملک گرجستان و شروان در کف اعدا فتاد

وندرین آشوب و غوغا رفت با حول اله

از خراسان سوی قزوین موکب عباس شاه

ملک را ز آشوب ایمن کرد سلطان زمن

اهل کشور را رهانید از غم و رنج و محن

ازبکان کردند ناگه در خراسان تاختن

در خراسان شد شه و راند آن گروه راهزن

کرد نیکی‌ها به خلق خسته‌، شاه پاک‌تن

پس دگر ره سوی قزوین شد شه لشکرشکن

شاه عثمانی همانگه با شهنشه عهد بست

لیک ازآن پس خهدهای بسته را درهم شکست

شه چو لخـ*ـتی یافت آسایش ز جنگ و دار و گیر

در سپاهان رفت و بنشست ازبر فرخ سریر

پس به ترکستان وگرجستان شد آن والا امیر

کرد برخی را قتیل وکرد برخی را اسیر

زان سپس بغداد را بگرفت شاه ملک کیر

وز ملوک عیسوی آمد به درگاهش سفیر

جمله را خوشنودکردانید شه وز آن سپس

سه‌ری آن شاهان روان فرم‌رد از خ‌رد چندکس

در اوان نهصد و ده مردمان پرتقال

در جزیرهٔ هرمز افکندند رحل انتقال

خسروکیتی‌ستان چون گشت اگه زین مقال

عامل شیراز را فرمود با ساز جدال

تا شد و آنجای را بستد به فیروزی و فال

هم در آن ساحل بنایی ساخت شاه بی‌همال

چون ز همت آن خزف را همسر الماس کرد

نام آن فرخ مکان را بندر عباس کرد

در رواج دین همی کوشید شاه پارسای

زان به تدبیرش موافق بود تقدیر خدای

شد پیاده سوی طوس آن پادشاه پاک‌رای

هم در آن ره ساخت بهر کاروان چندین سرای

نیز در مازندران چندین اساس دیرپای

ساخته‌است آن ‌شاه و تا اکنون بود چونان به ‌جای

پس‌نبیرهٔ خود صفی‌شه را به جای خود نشاند

نیز از مازندران زی کشور باقی براند

شه‌صفی خود نیز در کشور به نیکی کار کرد

هم به خصمان درونی کوشش بسیار کرد

نیز جوری با بزرگ فرقهٔ افشار کرد

پس اباعثمانی اندر ایروان پیکار کرد

نیز در بغداد با او رزم ناهنجار کرد

هم در آخر صلح با آن خصم بدکردار کرد

پس به کاشان رفت شه وآنجا زمانی بو‌د شاد

هم در آن کشور بنای قریهٔ «‌فین‌» برنهاد

هم به کاشان ناگهش پیک اجل گفتاکه قم

کشت مدفون پیکر شاهانه‌اش در خاک قم

زان سپس بگرفت افسر شاه عباس دوم

خنگ دولت را نگار عدل زد بر یال و دم

توسن قهرش به مغز باده‌خواران سود سم

حکم او برکند رز، فرمان او بشکست خم

کس به عهدش دست سوی می نبردی بیدریغ

زانکه بد در عهد او پادافره میخواره تیغ

کرد قزوین را دگر ره پایتخت آن پاک کیش

و ز شه عثمانی و روسش سفیر آمد به‌پیش

شاه ترکستان به ‌ناگه رانده گشت از ملک ‌خویش

شد به سوی شاه و یاری خواست با حال پریش

شه نهاد او را ز یاری مرهمی بر قلب ریش

کرد او را شاه ملک ترک بر هنجار پیش

وز پی تنبیه افغان برد زی خاور سپاه

هم درآمد قندهار وکابل اندر دست شاه

زان سپس در اسپهان شد خسرو گیتی‌ستان

بار دیگر تختگه برد اندر آن شادیستان

پس بناهای نوآیین ساخت اندر اسپهان

چون بنای چل‌ستون و سردر نقش جهان

نیز چندی بهر رامش شد سوی مازندران

بازگشتن را ملک بیمار شد در دامغان

وندر آنجا کرد بدرود جهان آن شهریار

آوخ آوخ‌، گر جهان را این بود انجام ‌کار

شه سلیمان پور او بگرفت تخت و افسرش

لیک کودک بود و شد دستور اعظم رهبرش

می‌ندادی ره وزیر اندر امور کشورش

شاه کرد این شکوه را یک‌روزه با میرآخورش

گفت میرآخور به فرمان تو بدهم کیفرش

هم به فرمان ملک کشتند روز دیگرش

از پس او میرآخور گشت دستور اجل

وان قشو کم کم قلمدان کشت و شد ضرب‌المثل

همت و مردانگی هر مشکل آسان می کند

خود قشو را مرد با همت قلمدان می کند

چون قلمدان یافت‌، عدل و داد و احسان می کند

عدل آری ملک را چون باغ رضوان می کند

مملکت را جور و استبداد ویران می کند

جور در هرجا که ره جوید چو ایران می کند

ای دریغا چون شد آن ایران و آن ایرانیان

تا ببینند این ده ویران و این ویرانیان

الغرض عدل شه و تدبیر آن دستور داد

ملک را کردند خرم خلق را کردند شاد

تا شه ازگیتی سوی مینوی فرخ‌رخ نهاد

در سپاهان چند بنیاد است از آن فرخ‌نهاد

بعد او سلطان حسین اندر جهانداری ستاد

لیک از نابخردی در پنجهٔ افغان فتاد

ملک ایران را گرفتند آن گروه کینه‌ور

روس و عثمانی هم از یکسو برآوردند سر

پور او طهماسب شه از بیم افغان خوار شد

هم به خواری در پناه فرقهٔ قاجار شد

این گره را نیز با افغان بسی پیکار شد

تا جهان خرم ز فخر دودهٔ افشار شد

موکب شه ناگهان زی طوس راه اسپار شد

نادر لشکرشکن را با ملک دیدار شد

شاه را نیک آمد آن رفتار و وضع بلعجب

داد از آن رفتار، طهماسب قلیخانش لقب

پس پی رزم ملک محمود سکزی، شهریار

خیمه و خرگاه عزت کوفت در آن مرغزار

مهتر قاجار بس کوشید در آن گیرودار

لیک خود کاری نرفت از پیش و نگشود آن‌دیار

ناگهان سلطان دی آورد جیش از هر کنار

ابر غران نیز سنگر بست در هر کوهسار

مهتر قاجار با شه گفت زین میدان جنگ

سوی گرگان رفت باید تا شود لخـ*ـتی درنگ

داشت چون نادر به سر آهنگ ملک و سروری

می‌شمرد اندر نهان آن گفته‌ها را سرسری

کرد چندان پیش شاه ساده‌دل افسونگری

تا به قتل مهتر قاجار کرد او را جری

هم به جهد او ز پای افتاد آن نخل طری

زان سپس اندر جهان افتاد صیت نادری

شد سپهسالار آن لشکر به توفیق خدای

هم حصار طوس را بگرفت از تدبیر و رای

زان سپس ضبط خراسان کرد و شد سه‌ری هراه

وز پس ضبط هری در طوس جست آرامگاه

ناگهان اشرف به سمنان زاصفهان پیمود راه

نادر و طهماسب شه رفتند زی اوکینه‌خواه

هم به مهماندوست رویارو شدند آن دو سپاه

روی کیتی شد ز دود توپ و زنبوری سیاه

داد مردی داد نادر اندر ان دشت نبرد

تا برآورد از سر افغان به یک شلیک کرد

این زبردستی چو از نادر بدید ان زشت کیش

روی واپس کرد و راه اسپهان بگرفت پیش

رفت نادر در پیش چون شیر در دنبال میش

دید چون اشرف سپاهی در قفا زاندازه بیش

خه‌راست‌از خثمانیان‌جیشی بهٔاری‌سه‌ری خ‌ریش

نیمه‌جنگی کرد و رخ برتافت با حال پریش

از ره شیراز وکرمان جست ره زی قندهار

در بلوچستان بریدندش سر وکشتند زار​

 

[White Moon]

از پس تنبیه افغان نادر با فر و هنگ

بهر دفع روس و عثمانی میان بربست تنگ

شاه را در اصفهان بنهاد و خود شد سوی جنگ

کرد ایران را تهی از آن دوخصم تیزچنگ

پس به امر شاه شد سوی خراسان بی‌درنگ

روبهان پنهان شدند از بیم آن جنگی پلنگ

حاصل ترکان و افغانان از او بدروده شد

هم به ملک شه هراه و قندهار افزوده شد

در سپاهان شاه و نزدیکان سپاهی ساختند

جانب بغداد بهر رزم ترکان تاختند

ترکیان بهر شبیخون تیغ هندی اختند

سوی اینان تاختند ویار اینان ساختند

لشکر طهماسب شه از بیم دل‌ها باختند

پشت کردند و به پاس جان خود پرداختند

شاه نیز از بیم با آنان به صلح آواز داد

وآنچه نادر زان جماعت بـرده بود او بازداد

نادر اندر طوس چون بشنید آن چنگ وکریز

نامه‌ای بنگاشت سوی شه همه بیغاره خیز

گفت بس در چشم بدخواهان نماید ناتمیز

این ستیز زشت و صلحی زشت‌تر ازآن ستیز

باری اکنون چاره‌ای باید پس از این رستخیز

اینکه شه جیشی ز نو گرد آورد این بنده نیز

تا مگر راحت کنیم این خاطر آشفته را

نیز در جوی آوریم این آب از جو رفته را

از پس این نامه خود زی اسپهان کرد ایلغار

داد اردو را مکان در مرغزار «‌مورچه‌خوار»

مقدم شه را پی عرض سپه شد خواستار

شد به لشکرگاه نادر، شاد و خرم شهریار

نیز نادر میزبانی را به شب انداخت کار

وندران شب مجلسی آراست چون خرم بهار

ساده‌ها در پرده‌ها و باده‌ها در شیشه‌ها

لیک اندر هریک از آن شیشه‌ها اندیشه‌ها

شه‌*‌ر شد سرمست می از سادکان شد کامخ‌راه

همچنان سرگرم بد زآغاز شب تا صبحگاه

نیز نادر با امیران و بزرگان سپاه

آمد و بنمودشان وضع درون بارگاه

جملگی دیدند آن کار بد و حال تباه

در عجب ماندند از آن اعمال ناشایست شاه

جمله با نادر بیاوردند عهد اندر میان

تاکنند آن ننگ را دور از سر ایرانیان

عهد و پیمان‌ها بشد ستوار و نادر بامداد

پای هشیاری در آن خفتنگه مستان نهاد

کفت شاها بندگان را دل ز خسرو نیست شاد

تاج باید هشت و جان در پنجهٔ تقدیر داد

شه چو این بشنید ناگه برکشید آه از نهاد

هم به ناکامی نگین و تاج را ازکف نهاد

زان سپس نادر نمودش زی خراسان رهسپار

هم قتیل فرقهٔ قاجار شد در سبزوار

کشورایران از آن پس فرخ و فرخنده شد

کوس ملک و دولت نادر شهی غرنده شد

نخل عمر ناکسان از بیخ و بن پرکنده شد

مملکت آباد و رزق ارزان و عدل ارزنده شد

گلبن دولت ز آب تیغ او بالنده شد

کوش شاهان جهان از نام او آکنده شد

چون نبود اندر عیان خویش شه و پیوند شاه

تاج را آویخت ازگهوارهٔ فرزند شاه

کرد از آن پس بهر دفع دشمنان جیشی گزین

سخت رزمی کرد با عثمانیان در خانقین

والی بغداد روگردان شد از میدان کین

هم سوی بغداد شد وز بیم شد بارونشین

نادر از پی رفت و خنگ باره گیری کرد زین

ناگه از قسطنطنیه جیشی آمد سهمگین

نادر لشکرشکن برخاست از گرد حصار

رفت زی کرکوک و شد آماده بهر کارزار

از نماز بامدادان تا به هنگام زوال

باز نستادند یک‌دم آن دو لشکر از قتال

تا شکست آمد به جیش نادر فرخنده‌فال

شد روان سوی عراق ازدشت کین آشفته‌حال

گفت تاکاتب نویسد نامهٔ نیکی سگال

سوی ارکان بلاد و سوی اعیان جبال

تا میان بندند و سوی دشت کین جولان کنند

تا مگر باز این شکست زشت را جبران کنند

این شنیدستم که اندر نامه‌ها کاتب نوشت

این که تخم چشم‌زخمی گنبد گردنده گشت

دید چون نادر، به خشم آن نامه ها از دست هشت

گفت نندیشی از این گفتار ناشایست و زشت

آنچه پیران در حرم دانند و طفلان درکنشت

چون توان پنهان نمودن‌، این‌چنین باید نوشت‌:

کز سپاه رومیان نادر شکستی سخت دید

هان‌، وفا و یاری از ایرانیان دارد امید

الغرض او را بهٔاری آمدند از هر قبیل

لشکری ن‌ریان چنان *‌رن سیل غلطان بر سبیل

رفت و با عثمانیان پیکارکرد آن ژنده‌پیل

شد زشمشیرش سرو سالارآن لشکرقتیل

پس به زنهار آمدند آن قوم‌، نالان و ذلیل

دادشان زنهار و شد درماندکانشان را کفیل

زان سپس بغداد را بگرفت شاه کینه‌خواه

با نوید فتح‌، زی ایران‌زمین پیمود راه

ملک را چون کرد زآشوب و فتن امن و امان

با سپاهی جنگجو شد سوی داغستان روان

وندر آن ساحات گردان نامور فتحی عیان

زان سپس برگشت وکرد اتراق در دشت مغان

جمله سرداران و میران نیز با او هم‌عنان

جیش ترکستان و ایران نیز با هم توأمان

اندر آن گلگشت خرم جمله کردند انجمن

هم در آن کنکاش‌، نادر کرد آغاز سخن

گفت هان ای قوم! ابر خرد و کلان هست آشکار

کاختر آل‌صفی برگشت در انجام کار

هر طرف همسایگان کردند قصد این دیار

قوم افغان در سپاهان تاختند از هرکنار

نیز آذربایجان را شد ز رومی کار، زار

نیز روسی سوی گیلان تاخت در این گیرودار

شحنه‌ای کاین رهزنان را راند از این برزن که بود؟

و انکه‌مستخلص نمود این‌ملک‌را، جز من که بود؟

لیک اکنون دفتر آل صفی شد منطوی

نیست یک تن کاندرین کشور نماید خسروی

خسروی جوئید بهر خویشتن راد و قوی

تا بریمش طاعت و فرمان ز راه نیکوئی

جمله گفتند آنکه راه خسروی پوید توئی

مرد دانا جز تو کس را کی نماید پیروی

خیز و خسرو باش و پیداکن دم اردیبهشت

تا کنیم این ملک را زیبنده چون خرم بهشت

گفت هان لاطایل است این جبنش و این غائله

زانکه نادر را به شاهی برنتابد حوصله

هان به جز من خسروی جوئید در این مرحله

خلق گشتند اندر آن اصرار با هم یکدله

چون مسلسل شد سخن‌، پذرفت‌ آن شیر یله

اابفلهمتغعلرا افکند اندر سلسله

گفت گر من خسروم باری بدین شرط و سجل

کانچه من گویم شما را، بشنوید از جان و دل

فتنهٔ شیعی و سنی و آنهمه آشوب وشر

در زمان دولت آل صفی شد مشتهر

ناسزا گفتند بر بوبکر و عثمان و عمر

نیز بد گفتند بر همخوابهٔ پیغامبر

کشت ناشایست‌ها زینگونه در ایران سمر

خون خلقی بی گنه گشت اندرین غوغا هدر

هم کنون ز ایرانیان بی گنه جمعی کثیر

مانده‌اند اندرکف بیگانگان زار و اسیر

پند برگیرید و راه زشتکاری مسپرید

هم از این پس ناسزای این گروه برنشمرید

بر حدیث من نه‌، بر اوضاع کشور بنگرید

وز سر این خودستایی و تعصب بگذرید

هر دو ملت اتحاد و یکدلی پیش آورید

تا از این ره پردهٔ ناموس دشمن بردرید

آری آری پردهٔ ناموس دشمن بردرند

چون دو ملت اتحاد و یکدلی پیش آورند

الغرض گفتار او در گوش مردم جا گرفت

هم بدین شرط از گروه شیعه پیمان‌ها گرفت

زان ‌سپس جشنی‌ بدین‌ شادی در آن صحرا گرفت

گشت نادرشاه و کار ملک ازو بالا گرفت

پس به اسپاهان شد و بر تختگه ماوا گرفت

در جهانداری سبق زاسکندر و دارا گرفت

بس به ‌سوی قندهار و کابل آمد با سپاه

کرد مفتوح آن دو کشور را به تایید اله

پس دلیرانه سوی هندوستان بربست رخت

با محمدشاه هندی کرد چندین رزم سخت

بیشتر زان ملک را بگرفت شاه نیک‌بخت

گوهر و زر برد از آن بار بار و عـریـ*ـان عـریـ*ـان

پس بر آنان سایه افکند آن هنرپرور درخت

با محمدشه سپرد آن گنج و ملک و تاج و تخت

لیک در دهلی پی تنبیه اشرار دیار

غارت و قتلی عظیم افکند حکم شهریار

پس به ترکستان و خوارم و بخارا شد روان

وان سه کشور زیر فرمان کرد شاه کاردان

پس به ایران اندر آمد از ره مازندران

وندر آن جنگل به شاه افتاد تیری ناگهان

هم نجستند اندر آن کشور ز تیرافکن نشان

شه به فرزند بزرگ خویشتن شد بدگمان

گفت دشمن کامی او این جسارت‌ها نمود

چون به ری آمد بدین بهتانش نابینا نمود

پس به قصد آستان‌بوسی روان شد زی نجف

کرد ایثار اندر آن درگه هدایا و تحف

پس سوی بغداد شد با رایت عز و شرف

گفت تا دانشوران گرد آمدند از هر طرف

در برش از شیعی و سنی فروبستند صف

کرد با هریک به رسم خویش احسان و لطف

پس سخن‌هاکفت شه با آن کروه از اتفاق

تا برون کرد از دل آنان به دانایی نفاق

پس سوی سلطان عثمانی بریدی کرد راست

هم در این اندیشهٔ عالی ز وی امداد خواست

گفت قصدم زین عمل آسایش خلق خداست

زانکه ما ملت ز یک پیراهنیم از راه راست

چندگوئیم این‌یکی برحق و آن‌یک بر خطاست

در میان ما دو ملت این خطاکاری چراست

خوش بود تا اتحاد آریم و همدستان شویم

تا بدین تدبیر عالی مالک کیهان شویم

پس به لگزستان شد و زانجا به اسپاهان چمید

هم در اسپاهان برید شاه عثمانی رسید

شاه اندر نامهٔ او، رنگ یکرنگی ندید

خشمگین سوی حدود ملک او لشکرکشید

زین خبر آشوب شد در ملک عثمانی پدید

حکمرانان حدود روم با بیم و امید

پوزش آوردند نادر را که بر فرمان تو

شاه خود را گرم‌دل سازیم بر پیمان تو

نادر این ‌پذرفت‌ و خود سوی ‌خر‌‌اسان ‌رفت چست

تا که بر ترکان و افغانان کند پیمان درست

لیک با او شد دل ایرانیان بر خیره سست

تا به قوچان نقش عمر از صفحهٔ ایام شست

کشته شد ناکام لیک از نام نیکو کام جست

هم بدین کردار خار فتنه درکشور برست

وان خیال عالی شاهنشه با رای و هوش

پاک از آن کردار مدهوشانه بیرون شد زگوش

ای دریغ آن تخت و آن دیهیم و آن فر و بهی

ای دریغ آن عزم و آن تدبیر و آن فرماندهی

ای دریغ آن کاردانی ای دریغ آن آگهی

ای دریغ آن رادمردی وآن دلیری وآن مهی

کاش اکنون بودی وکردی ز نو شاهنشهی

تا که گشتندی ز نو شاهنشهان او را رهی

تیغ او دست طمع ببریدی از همسایگان

تا نبردندی چنین ایران او را رایگان

الغرض چون گشت‌ خالی زان شهنشه تخت و تاج

فتنه و شر با مزاج مملکت جست امتزاج

بی‌وزیر و شاه‌، فاسدگشت ایران را مزاج

زادگانش جمله شه بودند لیکن شاه عاج

بازی پیلانه می کردند با هم ز اعوجاج

تا پیاده کرد گیتی‌شان ز اسب ابتهاج

خود علیشاه و شه ابراهیم و شهرخ هر سه تن

اندر افتادند سالی دو به جان خویشتن​

 

[White Moon]

بخش سوم - از کریم خان زند تا مشروطه

اندرین فترت برآمد رایت سالار زند

مملکت را کرد مستخلص پس از پیکار چند

بود سلطانی کریم و شهریاری هوشمند

دوحهٔ نیکی نشاند و ریشهٔ زشتی بکند

پایگاه ملک را بنهاد بر چرخ بلند

خسروان را شاید از رفتار او گیرند پند

بس که بد راد و فروتن‌، شه نخواندی خویش را

خود وکیل زیردستان نام راندی خویش را

کشور اندر عهد او آسایش و آرام یافت

زیردستان را به نیکی کام داد و کام یافت

چون حسن شاه قجر مازندران را رام یافت

خان زند از او شکستی سخت بدفرجام یافت

حیله‌ها انگیخت چون خود را به بند و دام یافت

تا که کار دشمن از تدبیر او انجام یافت

خود سر قاجار سر ببریده بود زان دار و گیر

نیز فرزند و کسانش زان میان گشتند اسیر

الغرض با زیردستان گشت چندان سازگار

کان نتاند مهربان مادر به طفل شیرخوار

شب شدی بر بام و افکندی نظر بر هر کنار

گر نشان خوشـی‌ جستی شکر کردی بیشمار

ور نشان بانگ و رامش کم شنیدی شهریار

ناسزا گفتی بسی بر پاسبانان دیار

تا چه کردستید با مردم ز زشتی و بدی

کامشب از آنان نیاید بانگ خوشـی‌ و بیخودی

خود شبی بزمی بپا کرد از زنان ماهرو

دید یک تن زان میان افکنده چین اندر برو

کفت این از چیست‌؟ گفت ای شهریارکامجو

کرده با من چند گـه سبزی فروشی دل نکو

نیز من امشب قرار وصل دادستم بدو

چون حدیث او به پایان رفت‌، شاه نیکخو

گفت کان زن را همان دم با می و اسباب نوش

چاکران بردند اندر خانهٔ سبزی‌فروش

با چنین آبادی ملک و خوشی و کر و فر

با خودآرائی و آرایش نبود او را نظر

جامه‌ای از پنبه بودش هر دو رویه آستر

وآن هم آرنجش همیشه پینه‌دار و نیمه‌در

لیک گاه جود و بخشش داشت در پیش نظر

سنگ را همتای گوهر خاک همسنگ زر

هم ازین‌ احسان و جود آنگه که رخ بر خاک سود

در درون مخزنش جز هفت بدره زر نبود

باری اندر ملک داری درّ عدل و داد سفت

هم به نام نیک‌، تخت و تاج را بدرود گفت

جانشینان ورا شد جهل و استبداد جفت

طالع بیدارشان از جهل و استبداد خفت

صرصر بیدولتی‌شان خرمن آمال رفت

پس گل قاجاریان ازگلشن عزت شکفت

لیک نام زند را بنمود درگیتی بلند

پهلوان شیردل لطفعلی خان میر زند

بر در شیراز با خلقی گران میر دلیر

تاخت بر لشکرگه آقا محمد خان چو شیر

مهتر قاجار مردی کرد و باز استاد دیر

زین ثبات و پردلی شد بر امیر زند چیر

جنگ‌ها کردند تا شد روزگار از جنگ سیر

پهلوان زند آمد عاقبت زین جنگ زیر

گشت صیت دولت آقا محمد خان بلند

کرد گیتی دولت پیشینیان را ریشخند

اوست اندر پادشاهی مغز و اینان جمله پوست

یک تن ازاینان اگر شایان تحسین است اوست

بی‌دورنگی بد، به ‌دشمن ‌دشمن ‌و با دوست‌ د‌وست

آفرین بر شهریاری کاینش طبع و اینش خوست

گاه کوشش راست گفتی ساخته از سنگ روست

گاه تدبیر آنچه گفتی خلق گفتندی نکوست

از پس مرگ خدیو زند از شیراز تاخت

شد سوی مازندران و نوبت شاهی نواخت

فرقهٔ قاجار از جان بندهٔ درگه شدند

مردم کوه پتشخوارش ز جان همره شدند

الغرض نیمی ز ایران بندگان شه شدند

دشمنان خانگی چون زین خبر آگه شدند

جنگجویی را همه تن سوی میدانگه شدند

لیک در میدان آن شیر ژیان روبه شدند

بر خوانین و رجال زند یک یک چیره شد

روز بدخواهان ز نور رای پاکش تیره شد

باری او را بود در شاهی دو خوی ناپسند

خست بسیار و بی‌انصافی بالابلند

نیمهٔ مردان کرمان را به خواری چشم کند

دخترانشان را به ذل بردگی اندر فکند

پس بکندش چشم و آوردش به ری بسته به‌بند

راند حکمی زشت بر لطفعلی خان. شاه زند

در ری آن شهزادهٔ آزاده را بر دارکرد

خویش را نزد جوانمردان گیتی خوار کرد!

میرزا شهرخ که بود اندر خراسان حکمران

پور نادر شه بد و بودش جواهرها نهان

بود نابینا و شد تسلیم خاقان جهان

وز شکنجه مرد مسکین‌، اینت خصمی بی‌امان

شد به رزم روسیان زآن‌ پس سوی تفلیس‌، خان

گنجه و تفلیس بستد شد سوی شوشی روان

وز خراسان گنج‌های نادرش آمد به‌ دست

نیز از تاراج گرجستان فراوان طرف بست

اندر اردوگاه پیرامون شوشی نیمشب

کرد از دو خادم دیرینه خربوزه طلب

بهرش آوردند و شه بنمود بر آنان غضب

کفت ازین خربوزه خوردستید بی‌شرط ادب

بامدادان چشم‌هاتان برکنم تا زان سبب

عبرت افزایید زیرا عبرت افزاید تعب

وان دواش از بیم جان کشتند نزدیک سحر

خست و بی‌رحمی آری این‌چنین بخشد ثمر!

شد سپس فتحعلی شه اندر ایران پادشا

بود سلطانی رحیم و شهریاری با حیا

لطف‌ها فرمود بر فتحعلی خان صبا

شعر و صنعت یافت از تشویق او قدر و بها

هم در آن ایام جنگ روس و ایران شد بپا

انگلیسان وعده‌ها کردند بی‌شرط وفا

چند منصب‌دار در افواج ایران داشتند

جنگ چون پیش آمد آن اشخاص را برداشتند

بست ناپلیون با فتحعلی عهد وداد

زان بریتانی به بیم افتاد و برگشت از عناد

بست با قیصر، علی‌رغم بناپارت اتحاد

کرد اندر بارهٔ قفقاز وگرجستان فساد

نیز با فتحعلی شه دم زد از صلح و سداد

زان میان فتحعلی شه کرد بر وی اعتماد

شد در آن هنگام ناپلیون اول از میان

گشت ایران زان سپس جولانگه بیگانگان

روس با ما جنگ کرد و در گلستان عهد بست

لیک ناگه عهدهای بسته را در هم شکست

حمله بر تبریز کرد و داد جنگی تازه دست

عاقبت در ترکمان‌چایی ز نو پیمان ببست

وآن قرار جابرانه همچنان برجای هست

چند شهر از ما گرفت و نام ما را کرد پست

لیک شد قیصر ضمین کز بعد مرگ پادشاه

خسروی عباس و آلش را بود بی‌اشتباه

شاه‌عباس از پس آن عهد و پیمان خوار شد

نایب شه بود لیکن راندهٔ دربار شد

متهم شد در شکست روس و بی‌مقدار شد

در خراسان رفت و آنجا زاندهان بیمار شد

خاک طوس از آن قد بالنده برخوردار شد

شاه هم در اصفهان از زندگی بیزار شد

از پس فتحعلی شه‌، شه‌محمد شاه کشت

مر علی‌شه را ز شاهی دست و دل کوتاه گشت

جانشین بد شه محمد زادهٔ عباس شاه

زانکه عهد روس و ایران بد بر این معنی گواه

لیک فرزندان شه بودند اندر اشتباه

هریکی خود را شهی خواندند با خیل و سپاه

ظل سلطان شد علی‌شاه و به‌ری برشد به گاه

جانشین بیرون از آذربایجان شد کینه‌خواه

همره قائم مقام آمد سوی ری با شتاب

کشت تسلیم برادرزاده‌، شاه نیم‌خواب

زادگان شاه ماضی هر یکی شاهی بدند

هر یکی در ملک چون شیر دژآکاهی بدند

لیک با تهدید قیصر جمله روباهی بدند

مر محمد شاه را خدام همراهی بدند

تابع استاره کشته ارچه خود ماهی بدند

در بر قائم مقامش عبد درگاهی بدند

فخر ایران و فراهان خواجه بوالقاسم وزیر

آنکه کلکش وحشیان رارام کردی با صفیر

خواجه‌بوالقاسم به کار روس و ایران دست داشت

در منظم کردن ایران بسی همت گماشت

در فن انشا ز نو گنـد به باغ فضل کاشت

شعر را نیکو سرود و نامه را نیکو نگاشت

در امور ملک رایات اولی‌الامری فراشت

زان سبب افکار دربار شه از وی روی کاشت

در نگارستان به ناحق کشته شد قائم‌مقام

حاجی میرزا آقاسی آن جاه و مقام را یافت

میرزا آقاسی اندر فتح اقلیم هرات

جنب‌ و جوشی کرد لیکن پیش آمد مشکلات

ساخت بهر خود ضیاع وافر از ملک و قنات

دست و پایی کرد تا شه را پدید آمد وفات

ناصرالدین‌شه بری رخ کرد چون شد شاه مات

بود همراهش وزیری داهی و عالی صفات

میر نام آور تقی خان آن وزیر بی‌نظیر

کش اتابک شد لقب زان‌پس که بد میرکبیر

چون که ناپلیون به‌سوری «‌سن هلن‌» شد رهسپار

بسته شد اندر اروپا عهدهای استوار

یافت لوی هجدهم بر مسند شاهی قرار

اختلافات اروپا ختم شد یک روزگار

وز دگر سو جنبش علمی به عالم یافت بار

لیک ایران بود غرق خواب جهل و اضطرار

درکناری اوفتاده سست و غافل زین امور

انگلیس و روس بر وی چیره از نزدیک و دور

مردم هشیار دنیا در خیال سروری

روز و شب مستغرق تدبیر و حیلت گستری

گرم نشر صنعت و علم و رعیت‌پروری

بهر کالای وطن در جستجوی مشتری

در نهان ستوار کرده پایهٔ جنگ‌آوری

لیک ایران زندگانی را شمرده سرسری

گـه فریب روس خورده گـه فریب انگریز

تاگذشت آن فرصت عالی به کجدار و مریز

ناصرالدین شه جوانی بود نادانسته کار

مهد علیا مادرش درکارها دایر مدار

مردم دربار هر یک ناکسی مردم‌شکار

بود تنها صدر اعظم در پی اصلاح کار

فکرتش آن بود تا با روسیان آید کنار

وز هری آرد به کف تا غزنی و تا قندهار

روس و ایران متحد در آسیا جولان کنند

انگلیسان رابرون از خاک هندستان کنند

اندرین فکرت وزیر شه میان را تنگ بست

ریشهّ بیداد کند وگردن رشوت شکست

دزد و جاسوس‌ و سخن‌چین ز احتسابش گشت‌ پست

جمع و خرج ملک را تنظیم داد آن حق‌پرست

سخت بگرفت اقتدارات پراکنده به دست

لیک غافل بود کاو را در پی است آن پیل مـسـ*ـت

پیل هندستان بلی دنبال کرد آن شیر را

تا به کاشان سرخ کرد از خون او شمشیر را​

 

[White Moon]

مادر شه با دگر درباریان شوربخت

همره بیگانگان کشتند وکوشیدند سخت

شاه را دادند بیم از انتقال تاج و تخت

چاه چربک خورد و بنهاد اره بر پای درخت

خواجه‌شدخلوت گزین‌،و‌ آخر به کاشان برد رخت

شد دل دانشوران اندر فراقش عـریـ*ـان عـریـ*ـان

پس به امر شاه دژخیمی پی اهلاک او

رفت و درکرمابهٔ فین ریخت خون پاک او

از پس مرگش در ایران فکر نام و ننگ مرد

خون اوگفتی که نقش عزت از ایران سترد

ماند ایران در شمر همباز کشورهای خرد

انگلیس و روس از آن‌ ساعت در ایران دست برد

قدرت همسایگان یکسان گلوی ما فشرد

گشت برپا فتنهٔ ایلات ترک و لر و کرد

مرکزیت رفت و هر سو والی و شهزاده‌ای

بـرده اقطاعی و مردم را به غارت داده‌ای

ما و ژاپن همسفر بودیم اندر آسیا

او سوی مقصد شد و در نیمه‌ره ماندیم ما

ملک آلمان را منظم ساخت بیزمارک از وفا

خورد ناپلیون سوم زو شکست اندر وغا

پهنهٔ آمریک شد میدان هر زورآزما

هرکسی کرد از برای خود به‌نوعی دست و پا

کار علم و اختراع اندر جهان بالاکرفت

غیر ایرانی که درگنج قناعت جا گرفت

جنبش ملی بمرد اندر دل ایرانیان

فکر بسط و ارتقاء عسکری رفت از میان

بود ایران امن و دولت خفته اندر پرنیان

چون کسی کاو خسبد اندر بیشهٔ شیر ژیان

علم تاریخ و ادب راگشت بازاری عیان

هم اصول و حکمت و فقه و معانی و بیان

فقه را بس شافعی و بوحنیفه شد پدید

وز ادب بس جاحظ و بس انوری گردن کشید

خودکرفتم شافعی و بوحنیفه زنده کشت

یا سخن چون روزگار انوری ارزنده گشت

چیست حاصل گرنه بیخ فقر و ذلت کنده گشت

بخت کشور شد سیه‌چون ‌رخت لشکر ژنده گشت

شه که در معنی بر شاهان عالم بنده کشت

معنویت نیست در ملکش وگر پاینده گشت

خود تناسب شرط باشد در جهات همسری

واین تناسب از میان گم شد به عهد ناصری

گر تناسب را بگیریم از ملوک غزنوی

ناصرالدین شه به مشرق بوده سلطانی قوی

صاحب تدبیر و عزم و رای و طبع مستوی

جمع در وی جمله آداب و صفات خسروی

کشورش ز امن و رفاه و علم و صنعت محتوی

در قضایا کرده از فکر عمومی پیروی

ور قیاس از عهد بیزمارک وگلادستون کنیم

از سر انصاف باید مدح را وارون کنیم

این شنیدم کز پس سی سال شاهی گفت شاه

کای دریغا از چه روکردم اتابک را تباه

باد بر زخمش پس از سی سال خو‌رد و کرد آه

وز حدیث بی‌وزیریک گشت خستو بر گـ ـناه

یافت کز بیزمارک‌، زی پاریس برد آلمان سپاه

وانگلستان از وزیران‌، زد به مرز هند راه

لیک در ای‌ران وزیران قصد جان هم کنند

هر به روزی چند سور ملک را ماتم کنند

شد فراهانی تباه وگشت اتابک ناپدید

بر سپهسالار هم از مفسدان آفت رسید

دیر شد هنگام اصلاحات و شد مویش سپید

کشت از درباریان سفله یکسر ناامید

در سیاست چاره‌ای جز روز طی کردن ندید

دست از مرو و هرات و خیوه و اترک کشید

محنت نادانی درباریان کردش زبون

ساخت بهر رفع حاجت جامع دارالفنون

در مسیل مسکنت بغنود و چندی برگذشت

سر ز جا برداشت آن‌ساعت که ‌آب از سرگذشت

قسمتی از روزش اندر حاجت کشورگذشت

باقی اوقات او در زین و در بستر گذشت

وز پی گردش یکی سوی اروپا برگذشت

ماندش از پنجاه ساله خسروی این سرگذشت

تا به شه عبدالعظیمش راند دژخیم قضا

وز قضا گشت اندر آنجا کشته تیر رضا

مرگش آغاز غمان دورهٔ قاجار شد

واز قضا تاریخ مرگش هم «‌غم بسیار» شد

شه مظفر اندکی از ملک برخوردار شد

زانکه او هم ز اول شاهنشهی بیمار شد

انقلاب فکری اندر عهد او برکار شد

جلسه‌ها ایجاد گشت و فکرها بیدار شد

اختر سعد دموکراسی ز مغرب بردمید

پرتو آن اختر از مغرب سوی مشرق رسید

از فرنگ آمد به ایران طرفه‌های رنگ‌رنگ

شاه را مجذوب کرد آوازهٔ شهر فرنگ

زی فرنگستان سه کرت شاه ایران راند خنگ

خواست تا ایران شو‌د همچون فرنگستان قشنگ

زان سبب کرد از اجانب قرض‌هایی بیدرنگ

شد خریداری از آن زر اندکی توپ و تفنگ

مابقی صرف هـ*ـوس‌های شه و دربار شد

وانهمه وام گران بر دوش ایران بار شد

تلگراف اندر زمان ناصرالدین شد درست

پس مظفر شاه گمرک را نمود اصلاح و پست

مردم از بلژیک آورد و به کار انداخت چست

با اتابک داد او کار صدارت را نخست

پس امین‌الدوله را آورد و ز او اصلاح جست

لیک با دربار فاسد کی شود کاری درست

باز اتابک آمد و رفت و بتر شدکارها

چون که عین‌الدوله آمد بسته شد بازارها

کر و فری کرد عین‌الدوله اندر کار ملک

لیک از آن پیچیده تر شد عقده دشوار ملک

کی به زور هایهو رونق پذیرد کار ملک

کی شود ادبار ملک اصلاح از دربار ملک

شاه خود بیمار و مانده بی‌دوا بیمار ملک

رشوت و تزویر و دزدی رایج بازار ملک

این‌چنین ملکی پریشان مانده دور از قافله

کی شود اصلاح با صوم و صلاه نافله

رفته رفته شد ز عین‌الدوله دل‌ها پرگزند

در مجالس گفتگوها شت برضدش بلند

کرد عین‌الدوله جمعی را ز دانایان به بند

چند تن را درکلات و اردبیل اندر فکند

تاجران هم رنجه از لَت خوردن تجار قند

زین سبب بازارها شد بسته زین آزار چند

مسجد جامع پر از غوغا و پرهنگامه شد

بر در مسجد سپه بر قصد جان عامه شد

سیدی شد کشته وز غوغاییان فریاد خاست

مرد و زن از بارگاه شه‌مظفر دادخواست

لیک عین‌الدوله اندرکار خود استاد راست

گفت بایدکاقتدار پشه را از باد کاست

پادشه گفتش که دربار شهنشه داد جاست

مرجع خلقست اگر هفتاد اگر هشتاد پاست

گفت عین‌الدوله با سلطان که الملک عقیم

عاقبت رفتند مردم سوی شه عبدالعظیم

سیّد آزاده عبدالّه که بود از بهبهان

همچنین سید محمد عالم بسیاردان

با دگر دانشوران و فاضلان و عالمان

جملگی گشتند سوی مسجد جامع روان

گشت در ری انقلابی آشکار اندر زمان

هرج و مرج افتاد در بازار و برزن ناگهان

کرد نصرالسلطنه با مردم بازار جنگ

بر در مسجد به مردم کرد شلیک تفنگ

هیئت روحانیان رفتند از ری سوی قم

تاکه از این ملک فرمایند هجرت کلهم

صدر اعظم کرد بامردم ز هر سو اشتلم

لیک گفتش جنبش ملی که‌، هان ای خواجه قم‌!

طبل آزادی کشید آواز چون رویینه خم

خلق باز آمد ز شه عبدالعظیم و شهر قم

گشت صادر دستخط شه در اصلاح امور

از قضا «‌عدل مظفر» گشت تاریخ صدور

کشت عین‌الدوله از کار صدارت برکنار

از پس او شد مشیرالدوله را آغاز کار

داد بر مشروطه فرمان خسرو والاتبار

منتخب شد مجلس شوری در اول روزگار

یافت قانون اساسی در ولایت انتشار

انجمن‌ها گشت برپا در همه شهر و دیار

اندر آن هنگام فرمان یافت شاه دادگر

تاج و تخت ملک را بگذاشت از بهر پسر

اینهمه آثار شاهان خسروا، افسانه نیست

شاه را شاها، گزیر از سیرت شاهانه نیست

خسروی اندر خور هر مـسـ*ـت و هر دیوانه نیست

مجلس‌افروزی‌ز شمع‌است آری از پروانه نیست

اینک اینک کدخدایی جز تو در این خانه نیست

خانه‌ای چون خانهٔ تو خسروا ویرانه نیست

خیز و از داد و دهش آبادکن این خانه را

واندک اندک دورکن از خانه‌ات بیگانه را​