شعر منظومه‌های ملک الشعرای بهار | کارنامۀ زندان

[White Moon]

​

شرح ملاقات آیرم رئیس شهربانی​

در «‌اوین‌» داشتم گلستانی
باغ و آب و درخت و ایوانی

پر ز سیب و گلابی و شفرنگ
آب جاری در او روان ده سنگ

صاف و هموار ساخته راهش
رفته گردونه تا به درگاهش

سردسیری به دامن کهسار
سر بهم داده گلبن و اشجار

چون به منزل میان نمودم سست
بگرفتم شمار قرض‌، نخست

گفتم این وام‌ها بباید داد
سر بی‌وام بر حصیر نهاد

خفته بی‌وام بر نمد خوشتر
که به سنجاب و وامخواه بدر

وام کز بهر صنعت و پیشه است
گر کشد دیرتر چه اندیشه است

ور ستانی و نوش جان سازی
بایدش زودتر بپردازی

خواستم زود مرد دلالی
کارپرداز و پاچه ورمالی

سیدی چیره در زبانبازی
گرم در پشت هم دراندازی

سخنش پخته لهجه‌اش جدی
قسم او خدایی و جدی

گفتم این باغ را برو بفروش
ده دو حق‌الحباله بادت نوش

دین ازین‌رو زری توان اندوخت
رفت و آن باغ را چون برق فروخت

زرگرفتم به وام‌ها دادم
با دلی خون به کنجی افتادم

زی فروغی شدم نخستین بار
تا ببینم چه کرد بایدکار

میر نظمیه را هم اندر حال
دیدم وکردم از نیاز سوال

تا گناهان من بیان سازد
جرم ناکرده‌ام عیان سازد

تا بدانم که چیست تکلیفم
نکند کس دوباره توقیفم

گفت سربسته گویمت رازی
تا خود آن را به فکرحل سازی

فکر کن تا به روزگار کهن
دین ظلمیت بوده برگردن‌؟

از ره سهو یا ز راه هـ*ـوس
ستمی رفته است از تو به کس‌؟

مگر افشانده‌ای زکج ‌رایی
تخم ظلمی به عهد برنایی

تخم ظلم تو ظلم بار آورد
وقت پیریت درکنار آورد

زانتقام قضا هراسانم
ظلم ظلم آرد این‌قدر دانم

چون صمیمانه بود اطوارش
عجب آمد مرا زگفتارش

بلعجب‌وار یافتم سخنش
دوختم دیده بر لب و دهنش

گفتم ار من بدی به کس کردم
از سر جهل یا هـ*ـوس کردم

توکه با من به‌عمد بدکردی
بی‌شک آن بد به‌حق خودکردی

زین بدی‌ها قرین آفاتی
سخت مستوجب مکافاتی

گفت دارم بدین حدیث اقرار
که مرا سخت باشد آخرکار

چون بدین‌جا رسید این تقریر
سخن اندر سخن فکند امیر

عذر خود خواست زان جفاکاری
استمالت نمود و دلداری

گشتم از نزد آن ستمگر باز
غرق اندیشه‌های دور و دراز

دهن از بحث وگفتگو بستم
لب ز لا و نعم فرو بستم
​

 

[White Moon]

​

گفتار نهم در تغییر اوضاع​

کار کشور گرفت لون دگر
شه ‌به ‌ترکیه بست‌ رخت‌ سفر

از میان رفته اسعد و تیمور
شده «‌آیرم‌» زمامدار امور

گشته دولت به کارهاگستاخ
مردم از بیم رفته در سوراخ

یک‌ طرف دستبرد مالیه
یک‌ طرف گیر و دار نظمیه

غافل از قهر حی لم‌یزلی
همه گرم شرارت و دغلی
​

 

[White Moon]

​

ملاقات دوم با آیرم​

پس چندی امیر دولت بار
داد در قرب بزم خویشم بار

سخن از هر دری بکار آورد
پس حدیثی ز شغل و کار آورد

گفت تا کی ز ما کناره کنی
ییری و ضعف را بهانه کنی

تو به کار قلم توانایی
در سیاست خبیر و دانایی

از خموشی چون تو گوینده
نه خدا راضی است و نی بنده

نظم و نثرت روان و با اثر است
در کلامت حلاوتی دگر است

چند بنشینی از پس زانو
پای نه پیش و کن کما کانوا

که فلان و فلان خر و خامند
در بر خاص و عام بد نامند

نیست یک ذره در حناشان رنگ
می‌نویسند لیک پوچ و جفنگ

حاجت ما روا نمی‌سازند
درد کس را دوا نمی‌سازند

فکر در دستگاه ایشان نیست
پشمی اندر کلاه ایشان نیست

جمله با چشم و گوش‌، کور و کرند
روزنامه‌نو‌یس و بی‌خبرند

از هنر نیست نزدشان خبری
نبود در کلامشان اثری

باز کن روزنامه‌ای چو نگار
وز هنرهای خود بیا و بیار

از تو سامان و ساز و پیرایه
وز من ابزارکار و سرمایه

گفتمش من به کار چالاکم
بشنو تا ز چیست امساکم

کارها با تناسب آید راست
کار کان بی‌تناسب‌ است خطاست

این نویسندگان که بردی نام
همه با هم مناسبند تمام

اهل این سبک و مرد این عصرند
هریکی در مناسبت حصرند

این سیاست که داری اندر پیش
مردمی بایدش مناسب خویش

چون مهندس شود کریم آقا
هست معدنچی اولین بنا

پادوانی حقیر و بی‌مایه
از قضا گشته صاحب پایه

همه تغییر داده نام و نشان
هر یکی گشته مهتری ذیشأن

بنهاده به خویش بی‌ترتیب
لقب خانواده‌های نجیب

جاهلی گول‌، مولوی شده است
سیدی ترک‌، کسروی شده است

گشته بقال‌زاده‌، ساسان‌پور
شده پورکیان‌، فلان مزدور

منشی میر قاین ازلوسی
شده همنام شاعر طوسی

خلق را کرده است زنده به گور
مردگان را نموده نبش قبور

آن یکی نام بوذری بگرفت
وآن‌دگرشدجمهری‌اینت‌شگفت‌

پیش از اینها بزرگمهر وزیر
گشت بوذرجمهر در تحریر

در دل خلق داشت مأوائی
لاجرم گشت نام بنائی

بس بنای ظریف بود به شهر
بـرده هریک زلطف صنعت بهر

ویژه دروازه‌های شهر قدیم
همگی یادگار ذوق سلیم

هر یکی را بها و ارز دگر
ساخته هر یکی به طرز دگر

از درون و برون پر از کاشی
نغز و رنگین چو لوح نقاشی

کند بوذرجمهری از بن و بیخ
ایمن از لعن و فارغ از توبیخ

جای طاق و مناره و ایوان
ساخت‌میدان‌و حوض‌،‌آن حیوان

تیشه بر قرص آفتاب گماشت
جای آن آفتابگردان کاشت

کند از ریشه طاق الماسی
جان آن کاشت لاله عباسی

طرفه هنگامه و الالائیست
بلعجب بربشول و غوغائیست‌

در چنین گیرودار وانفسا
من و مثل مرا برندکجا

چون کنایات من ز حد بگذشت
نکته هایش ز حصر و عد بگذشت

میر آهسته زهرخندی کرد
کشف سر نهفته چندی کرد

عاقبت گفت کاین گرانجانان
همه‌خواهندشد سبک ز میان

شاه داند که کیستند اینها
وز چه جنسند و چیستند اینها

جنیانی به صورت انسند
سربسر نادرست و ناجنسند

شه شناسد یکان یکان را خوب
همه را زود می کند جاروب

کرد خواهد شهنشه ایران
کار با مردمان با ایمان

که وطنخواه و معتقد باشد
خدمت خلق را معد باشد

گفتم ای نیک‌بین خوش‌فرجام
کار شد دیر و قصه گشت تمام

​

 

[White Moon]

​

تمثیل​

مردی از فاقه در امان آمد
کارش از گشنگی به جان آمد

دید درکوی لاشهٔ مردار
روزه بگشود بر چنان افطار

یافت با لاشه مرد را، یاری
گفت زنهار! مرد و مرداری

زین حرام ای رفیق دست بدار
تا دهد خوشهٔ حلالت بار

گفت کم گوی از حرام و حلال
کار جانست‌، نیست فرصت قال

تا دمد خوشهٔ حلال از دشت
من مسکین حرام خواهم گشت

تا شود امتحان شاه تمام
نیکمردان شوند صید لئام

چون ملک تجربت تمام کند
هم مگر رستخیز عام کند

کاهل اصلاح دردسر بردند
یا بکشتید یاکه خود مردند
​

 

[White Moon]

​

داستان کاردار​

کارداری براند گرم به‌دشت
شامگاهان به قریه‌ای بگذشت

لقمه‌ای‌خورد و جرعه‌ای‌پیوست
دیده بر هم نهاد خسته و مـسـ*ـت

تاکه‌از باغ خاست بانگ خروس
خواجه‌برجست خشمناک‌و عبوس

گفت کاین مرغ بلهوس شومست
یاوه گوی و فراخ حلقومست

داد فرمان به مهتر و پاکار
کز خروسان برآورند دمار

هرچه آنجا خروس بدکشتند
خاک با خونشان بیاغشتند

نیمشب خواجه چون‌به‌بستر خفت
با ندیمی از آن خویش بگفت

چون‌بخواند خروس صبح ای یار
خیز و ما را ز خواب کن بیدار

گفتش ای خواجه اندربن ماوی
صبح خوانی دگر نماند بجا

سر بریدی خروسکان را باز
مرغ سرکنده کی کند آواز
​

 

[White Moon]

​

فرار آیرم از ایران​

میر لشگر ز من مکدر گشت
تاکه شاهنشه از سفر برگشت

چون درآمد شه از سفربه حضر
میرلشگر ببست بار سفر

پسری نوجوان و رعنا داشت
شد جوانمرگ، اینت بدپاداشت

بود داماد شاه آن فرزند
چون پسر مرد، سست شد پیوند

دخل‌ها کرده بود و دزدی‌ها
ناسزاها و زن بمزدی‌ها

گربهٔ دزد بود مردک پست
سـ*ـینه‌دردی‌بهانه کرد و بجست

کارها بهر شاه ساخته بود
خوب اربـاب را شناخته بود

آخرکار اسعد و تیمور
او ز نزدیک دید و ما از دور

چند ملیون ز خوان یغما زد
پاچه را ورکشید بالا زد

علقهٔ خانمان ز هم بگسیخت
ور جلا زد سوی‌فرنگ گریخت

ناخوشی را بهانه کرد آنجا
طلب آب و دانه کرد آنجا

چند ماهی حقوق و جیره گرفت
عاقبت هم هزار لیره گرفت

دانه پاشید شه که باز آید
طایر جسته کی فراز آید

این زمان در فرنگ آزاد است
کیسه پرپول وکله پر باد است

تا سپهرش کجا جواز دهد
کانتقام گذشته باز دهد

وآن سخن را که گفته بد با من
باش تا کی بگیردش دامن
​

 

[White Moon]

​

در ریاست سرپاس مختاری​

داد شه جای او به مختاری
صبح پیدا شد از شب تاری

با من آیرم بگفته بودکه شاه
اشقیا را براند از درگاه

برگزیند ملک چو بیداران
نیکمردان به جای بدکاران

آن‌سخن‌شد درست‌بی کم و بیش
گفته‌اش راست گشت‌درحق‌خویش

زان که مختاری است پاک و نبیل
راست گوی‌و درست‌قول و اصیل

دودمانش قدیم و خود نامی
دور ازحرص‌و آز و خودکامی

وز فن شهربانی آگاهست
زین سبب برگزیده شاه است

گرچه یک گل شکفت ازین گلزار
کی ز یک گل شود پدید بهار

باز هم خاطرم تسلی دید
که به تاربکی این تجلی دید

می‌توان‌داشت‌،‌چون سپیده دمید
آرزوی دمیدن خورشید

ور یکی گل شکفت درگلشن
می‌توان گفت چشم ما روشن

ویژه این دستگاه پر اسرار
که بود سرپرست خلق دیار

درکف اوست اختیار همه
مال و ناموس وکار و بار همه

سازد ار خواهد از عناد و هـ*ـوس
از پشه پیل و از عقاب مگس

کند از قدرت شهنشاهی
کارهایی غلط چو درگاهی

قدرت شاه را سپر سازد
مایهٔ وحشت بشر سازد

کند از جهل همچو بلهوسان
مردم و شاه را ز هم ترسان

یا چو آیرم زشه نپرهیزد
بخورد هرچه‌هست و بگریزد

باری امروز ایمنیم ازین
که عسس عادلست و شحنه امین

گرچه اینجا هم از طریق مثال
یادم آمد نوشید*نی پارین سال

که چو افتاد درکف نادان
گشت فاسد نوشید*نی اصفاهان

اندربن چند سال گمراهی
ز آیرم دزد و سفله درگاهی

این اداره خراب و ضایع گشت
ستد و دادِ رشوه شایع گشت

پاسبان وکلانتر و شبگرد
همه دزدند و ناکس و نامرد

دخل و کلاشی است کار پلیس
گفتن ناسزا شعار پلیس

ویژه که امسال از تفضل شاه
رفت فرمان به کار رخت و کلاه

عرضه کم گشت و شد تقاضا پیش
قیمت‌ افزوده‌ شد به‌ عادت خویش

شد بهای کلاه مظلومان
از دو تومان به پانزده تومان

آن دکان‌دار رند بازاری
گشته گرم کلاه‌برداری

تنگدستان تعللی کردند
در خریدن تأملی کردند

تا به فرصت زری به دست آرند
بر سر خود کلاه بگذارند

پاسبان و کلانتران محل
فرصتی یافتند بهر عمل

کله کهنه هر که داشت به سر
شد به تاراج پاسبان گذر

« کُلَه پهلوی‌» ز کهنه و نو
شد به دست پلیس شهر چپو

بی‌خبر زان که فرصتی باید
تا کلاه نو از فرنگ آید

کار بازار معتدل گردد
خواست با عرضه متصل گردد

باری‌، این جبر و شدت ناگاه
بود تنها به طمع چند کلاه

وز کف خلق سی چهل ملیون
شد برون زین تشدد قانون

اینت بی‌مایگی و بی‌حلمی
خام‌طمعی و جهل و بی‌علمی
​

 

[White Moon]

​

داستان انقلاب خراسان​

و آن قضایا که در خراسان بود
هم ز جهل پلیس نادان بود

که به یک روز پاسبان بلد
راند قانون به مردم مشهد

کرد نسخ کله بهانهٔ خوبش
شد به‌دنبال آب و دانهٔ خوبش

به گمانش که کاری آسانست
لیک غافل که این خراسانست

مردمانی به کار دین پابست
همه پابند آن شعارکه هست

خلق کم‌مایه و کلاه گران
شدت پاسبان مزید بر آن

رسته‌ها بسته گشت و غوغا شد
انقلابی عظیم برپا شد

گرد گشتند خلق در مسجد
بهر پاس شعار خویش بجد

تلگرافی به شه فرستادند
کس بدان پیشگه فرستادند

شه ندانست عیب کار کجاست
چون‌ ندانست‌، گم‌شد از ره‌ راست

داد فرمان که قتل‌عام کنند
کارشان در شبی تمام کنند

لشگری گردشان گرفت به‌ شب
برشد ازآن حظیره بانگ و جلب

پاسبان و سپاهی از هر سوی
با فقیران شدند روباروی

بگرفتندشان به تیغ و به تیر
به فلک برشد آه وبانگ نفیر

صحن‌مسجد، به‌خون‌شد آغشته
نیمه‌ای خسته نیمه‌ای کشته

همگی را سحر برون بردند
مرده و زنده خاکشان کردند

محشری بیگنه هلاک شدند
خاک بودند و باز خاک شدند

آن جنایت که ناگهانی بود
همه تقصیر شهربانی بود

این اداها که عین گمراهیست
یادگار اصول درگاهیست

کاو نه تعلیم پاسبانی داشت
خوی دژخیمی و عوانی داشت

بود هتاک و ناکس و نامرد
دیگران را به خوی خود پرورد

هست‌دیری کزین اداره جداست
لیک آثار او هنوز بجاست

​

 

[White Moon]

​

در صفت پاسبان​

پاسبان باید از نژاد اصیل
تا کند عیب خلق را تعدیل

پاسبان دوستدار خلق بود
رهبر و غمگسار خلق بود

پاسبان باید آدمی‌زاده
مشفق و نیکخوی و آزاده

پاسبان گر نه بی‌نیاز بود
دست او هر طرف دراز بود

رشوه‌خواره نه پاسبان باشد
بلکه او شبرو و عوان باشد

روز روشن میانهٔ برزن
چارقد برکشیدن از سر زن

در بر خلق مویش آشفتن
لت زدن‌، زشت و ناسزا گفتن

پای ببریدن از پی پاپوش
یا پی گوشواره کندن گوش

نه سزاوار پاسبانانست
کاین عمل شیوهٔ عوانانست

کارشان نیست در خلا و ملا
جز که جفت و جلا و بند و بلا

عامه دزدند و ابله و بدروز
پاسبان نیز قوز بالاقوز

کار اهل صلاح و ستر و عفاف
هست‌مشکل‌دراین‌بزرگ مصاف
​

 

[White Moon]

​

گفتار دهم در صفت زن گوید​

چادر و روی‌بند خوب نبود
زن چنان مستمند خوب نبود

جهل اسباب عافیت نشود
زن روبسته‌تربیت نشود

کار زن برتر است از این اسباب
هست‌یکسان‌حجاب‌ و رفع حجاب

ای که اصلاح کار زن خواهی
بی‌سبب عمر خوبشتن کاهی

زن از اول چنین که بینی بود
هیچ تدبیر، چاره‌اش ننمود

گر قوانین ما همین باشد
ابدالدهر زن چنین باشد

زن به قید حواس خمس دراست
زن نمودار سادهٔ بشر است

زن کتاب طبیعت ساده است
زن ز دستور حکمت آزاده است

زن اگر جاهلست اگر داناست
خودپسند است‌و خویشتن‌آراست

کار او با جمال و زبباییست
هنر و پیشه‌اش خودآراییست

گر نخواهی که بستن بنماید
به سرتوکه بیش بنماید

باید آزاد سازیش ز قفس
تا فرود آید از هوا و هـ*ـوس

تو مپندار خوی منکر زن
رود ازبیم دوزخ از سر زن

زن به مردان دلیر باشد و چیر
بر خدا نیز هست چیر و دلیر

لابه وآه و اشگ و زاری او
هست هرجا سلاح کاری او

کار با این سلاح برنده
می کند با خدا و با بنده

زن خدا را ز جنس نر داند
در دلش لابه را اثر داند

زن که با شوی خودوفا نکند
از خدا نیز هم حیا نکند

علم‌های خیالی و نقلی
دوست دارد، نه فکری و عقلی

زن دانا اگر بود مغرور
شاید ار باشد از خــ ـیانـت دور

دگر آن زن که آزموده بود
داستان‌ها بسی شنوده بود

سوم‌آن‌زن که‌هست‌شوهردوست
شوهرش نیز دل‌سپردهٔ اوست

چون‌ازین‌بگذری‌به‌دست‌قضاست
یند و اندرز و قیل‌و قال‌، هباست
​