آموزشی دستور زبان فارسی|طلایه کاربر نگاه

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

مفعول


1ـ مفعول : کلمه ای است که کار بر آن واقع می شود .


مانند : کبوتر پرواز را دوست دارد. در این جمله پرواز مفعول است.


نشانهمفعول « را » است ،امّا همیشه همراه مفعول نمی آید؛


یعنی گاهی مفعول بدونِ نشانه ی« را » می آید.گاهی هم «ی » به مفعول


می چسبد. مانند من کتابی خواندم .


به طورِ کل،مفعول به شکل هایِ زیر می آید :بیشتر بدانیم


الف ) من پرنده را دیدم. ( با نشانه ی « را » ) پرنده : مفعول


ب ) من پرنده ای دیدم. ( با نشانه ی « ی » ) پرنده ای : مفعول


پ ) من پرنده ای را دیدم. (با نشانه ی « را » و « ی ») پرنده ای : مفعول


ت ) من پرنده دیدم. ( بدونِ هیچ نشانه ای ) پرنده : مفعول





راه شناختِ مفعول : به اوّل فعل ، « چه چیز را ؟ » یا « چه کس را ؟ »


اضافه می کنیم ، اگر معنی بدهد آن فعل نیاز به مفعول دارد و مفعول در


جوابِ « چه چیز را ؟ » یا « چه کس را ؟ » می آید؛


هم نامه ی نا نوشته خوانی = چه چیز را خوانی ؟


نامه ی نانوشته را = نامه ی نا نوشته : مفعول


ما را به راهِ هُدی راهنمایی کن . =چه کسی را راهنمایی کن ؟


ما را = ما : مفعول

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

مصراع /بیت /قافیه /ردیف


ـ مصراع (مصرَع):در لغت به معنیِ «یک لنگه ی در» و در اصطلاح به کوتاه ترین پاره ی


سخنِ موزون که نیمی از یک بیت است گفته می شود.


مانند : نابرده رنج،گنج میسّر نمی شود مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد ( سعدی )


مصرع اول مصری دوم


2 ـ بیت :در لغت ، به معنی «خانه» است و در اصطلاح ،حدّاقل ِ شعر است که از دو مصرع تشکیل شده باشد


مانند :


ای نام تو بهترین سر آغاز / بی نامِ تو نامه کی کنم باز بیت


3ـ قافیه : به کلماتی می گویند که آهنگ و حرفِ آخرشان یکی باشد و در پایانِ هر مصرع قرار می گیرند


ای یاد تو مونس روانم جز نام تونیست بر زبانم


تمرین در کلاس : ارایه بیت چیست ؟ج) تلمیح به ایه 28 سوره رعد الا بذکر الله تطمئن القلوب بیت چند جمله دارد؟ 3جمله ای جمله اول که منادا یعنی خدا حذف شده یادتو مونس روانم جمله دوم که فعل آن است حذف شده است جزنام تو نیست بر زبانم جمله سوم است .


ـ ردیف : هر گاه ، یک یا چند کلمه یا عبارت و یا جمله عیناً ، در آخر همه ی اشعار،


پس از قافیه تکرار شده باشد، آن را ردیفمی گویند :


ای عقلِ مرا کفایت از تو / جُستن زِ من و هدایت از تو


ردیف


آوردنِ ردیف درشعر،اختیاری است؛یعنی، بعضی ازشعرهادارایِ ردیف هستندو بعضی ها بدون ردیف می باشند.


در مورد ردیف باید توجّه داشت که :کلماتی می توان ردیف گرفت که علاوه بر اینکه عیناً مثل هم باشند، باید دارایِ یک معنی نیز باشند .


در غیر این صورت باید آن ها را قافیه حساب کرد.


به طورِ کلّی، ردیف باید به یک شکل و یک معنی باشد.


تمرین


آیا در بیت زیر بتافت قافیه است یا ردیف ؟


جوانی سر از رأی مادر بتافت / دل دردمندش به آذر بتافت





چون سر بتافت در مصراع اوّل به معنیِ سرپیچی کرد و بتافت در مصراعِ دوّم یعنی سوزاند پس دو کلمه ردیف نیستند . بلکه قافیه هستند .


مثلا ده جایی به معنی روستا و جایی به معنی بده باشد

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

ـ کلمات هم خانواده : واژه هایِ هم ریشه که با هم ارتباطِ معنایی دارند را هم خانواده گویند .


در هم خانواده لغات عربی سه حرفِ اصلی کلمه باید به ترتیب در کلمات


در کلماتِ دیگر تکرار شوند تا بتوانند با یکدیگر هم خانواده باشد ظالِم : ظُلم ، مَظالِم ، مَظلوم ، ظُلُمات، ظُلمَت / مسائل : مسئله ، سؤال ، سائِل و../شاهد : شهید ،شُهدا ، مشهد و /ظاهِر : تظاهُر، مُتَظاهر،مَظاهر، ظَواهِر، مَظهَر،ظُهورو../ مُتَعال : تَعالی ، مُتَعالی، عالی ، اعلا ،علیا و... / جماعت: جُمعه،جامِع ،اجتماع،جمیع،مجتمع،جوامع و...


نکته* در فعل ها ، بن فعل ،چه بن ماضی و چه بن مضارع می تواند به عنوان


هم خانواده به کار رود.مانند: روان : رفتار ، روش ، رفته ، رونده و


ـ دیدار : بینا ، بینش ، دیده ، دیده بان ، بیننده و ...


کلماتِ مُخَفَّف : شاعِر گاه کلمه ها را به شکلِ کوتاه شده یا « مُخَفَّف » در


شعر می آورد، گاهی نیز به خاطِر وزنِ شعر مجبوراست که کلمه ها را مُخَفَّف


کند.


کلمات هم آوا (مُتَشابه) :به کلماتی می گویند که به یک صورت تلفّظ و خوانده می شوند اما املا و معنای آ ن باهم فرق دارد .


مانند :


خار : تیغه هایِ همراهِ گُل خوار : ذِلَّت : پَستی ذلیل / صَفَر : نامِ ماهِ دوّمِ قَمَری سَفَر : از جایی به جایِ دیگر رفتن


اساس : بنیاد ، پایه اَثاث : لوازمِ خانه /حَیات : زندگی حَیاط : مُحَوَّطه ی گوشه یِ خانه


خاست : بلند شد خواست:طَلَب کردن،خواستن/خان : مرد بزرگ ، سرا خوان : سُفره


خرد : کوچکی خورد : میل کردن/ خویش : خود ، فامیل خیش : گاو آهن


رازی : اهلِ ری راضی : خشنود اَمَل : آرزو عَمَل : کار


ثواب : پاداش ،اَجر صَواب : صَحیح ، دُرُست خویش :خود خویش : فامیل


صَبا : نامِ بادی که از شرق می وَزَد. سَبا : نامِ سرزمینی در یَمَن در داستانِ حضرتسُلیمان (ع)


پرتقال : یک نوع میوه پرتغال : نامِ کشوری در اروپا اَرز : واحدِ پولِ خارجی اَرض : ز مین عَرض : پهنا

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

ـ تَضاد ( طِباق ،مُتَّضاد ، مُخالف ) :


دو کلمه از نظر معنی،مُخالف همدیگر باشند.


نادانی ≠ دانایی استوار ≠ سُست آزادی ≠ اِسارَت فَقر ≠ ثِروَت


خنده ≠ گریه دانا ≠ نادان غَمناک ≠ خوشحال، شاد


زِنده ≠ مُرده خالص ≠ ناخالص جَهل ≠ عِلم ،دانش


نَشیب ≠ فَراز نافرمانی≠ اطاعت لَیل ≠ نَهار





کلماتِ زیر به همراهِ مُخَفَّفِ آن آمده است :


گر = اگر ار = اگر سَحرگَهان = سَحرگاهان


بُرون = بیرون سِپَه = سِپاه زِ = از


بِه = بهتر کِه = کوچک تر





ـ کلمات چند شکلی:


در زبان فارسی کلمه هایی وجود داردکه چند شکل شبیه


به هم دارندو از آن ها در موقعیّت های مختلف استفاده می شود:


هوشیار: هشیار آینه : آیینه پرهیزکار : پرهیزگار


اِفریقا : آفریقا پیامبر : پیغامبر سپید : سفید





«معنای واژه با تشدید و بدون تشدید» (جهت مطالعه بیشتر) در زبان فارسی،برخی


از واژه ها،شکل نوشتاری یکسانی دارند امّا درتلفّظ ومعنا با یکدیگر متفاوت اند.


(در واقع برخی از کلمه ها تنها با گرفتن تشدید معنی و تلفّظ شان تغییر می کند.)


آن چه باعث تشخیص تفاوت بین این کلمه هامی شود،کاربرد این واژه ها در جمله است.نشانه ی دیگری که در تشخیص درست آن ها به ما کمک می کند،وجود نشانه «تشدید» است.


مُقدّم : گرامی داشتن ـ برتر بودن مَقدَم : قدم گذاشتن/قوت : وعده ی غذایی قُوَّت : نیرو ـ توان


مُسلِم : مُسلمان مُسَلَّم : قطعاً ـ حتمی/ مَسکَن : خانه ـ منزل مُسَکِّن : آرام بخش


مُعین : کمک ـ یاری ـ فریاد رَس / مُعَیَّن : مشخّص ـ تعیین شده مُبین : آشکار مبیّن : بیان شده

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

کلمات هم نویسه : کلماتی که دارایِ املایِ یکسانی هستند ولی از لحاظِ تلفّظ ومعنی هیچ ارتباطی با هم ندارندمانند :


حُسن : خوبی حَسَن : نیکو


قَمَری : منظور ماهِ قمری قُمری : نوعی پرنده


شُکر: سپاس گذاری ، تشکّر شِکَر : شکرِ خوراکی


کِرم : نوعی حیوان کَرَم : بخشش ، بزرگواری





واج آرایی (نغمه ی حروف): هر گاه یک حرف چندین بار برای تاًکید تکرار شود.به زودی خواهید خواند


مثال :


جان بی جمال جانان میل جهان ندارد /هر کس که این ندارد حَقّا که آن ندارد


(واج آرایی با تکرار صامت « ج» )


رشته تسبیح اگر بگسست معذورم بدار / دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود


(واج آرایی با تکرار صامت « س» )


ـ تکرار : هر گاه یک یا چند کلمه بیش از دو بار در شعر یا نثر بیاید به طوری که برزیبایی سخن یا شعر بیفزاید.مثال:





از دَر دَر آمدی و من اَز خود به دَر شُدم / گویی کَزین جَهان به جَهان دِگر شدم


( تکرار واژه ی « در» و « جهان» )

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

تَضاد ( طِباق ، مُتَّضاد ، مُخالف ) : دو کلمه از نظر معنی، مُخالف همدیگر باشند


مثال :


ـ شاه وگدا به دیده دریادلان یکیست / پوشیده است پست وبلند زمین درآب





ضَربُ المَثَل ( تَمثیل ) : جهت مطالعه


سُخَنی که در میان عُموم مردم معروف شده و در بَردارنده ی


نکته یا لطیفه یا پندی باشد .


(درباره ی نیکی کردن)تو نیکی می کُن و دَر دِجله اَنداز / که ایزَد دَربیابانَت دَهَد باز


(درباره ی دوستی): دوست آن باشد که گیرَد دست دوست / دَر پریشان حالی ودَرماندِگی (سعدی )


(درباره ی امیدواری) : دَر نااُمیدی بَسی اُمید است / پایانِ شَبِ سیه سِپید است (نظامی گنجَوی )


(درباره ی نداشتنِ غرور):آینه چون نقشِ تو بنمود راست /خودشِکن آینه شِکستن خَطاست (نظامی گنجَوی)


(درباره ی کار بیهوده کردن):(زیره به کرمان می برد چُغُندَر به هَرات) (آب در هاوَن کوبیدَن)


(درباره ی صبر و بردباری داشتن): گر صبر کُنی زِ غوره حَلوا سازی یا « صبر و ظَفَر هر دو دوستانِ قدیم اند / بر اثرِ صبر نوبتِ ظَفَر آیَد»


تخلّص : به اسم شاعر ، تخلّص می گویند که معمولاً در بیت آخر یا یک بیتمانده به آخر می آید.


مثال :


سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی/ عشق محمد بس است و آل محمد (سعدی: تخلّص)

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

قالب هایِ شعری :





قالب:شکلی است که قافیه به شعرمی دهد و بر اساسِ این نامگذاری،شعردارایِ


قالب هایِ گوناگون می شود.مانند :


1 ـ مثنوی(دوگانی):شعری است که هر بیتِ آن،دو مصراعِ هم قافیه دارد.به عبارت دیگر،هر بیت قافیه ای جداگانه دارد و مصراع های آن، دو به دو هم قافیه اند.تعداد بیت های قالب مثنوی را ،حداقل دو بیت دانسته اند و حداکثری برای آن قایل نشده اند و به جهتِ این که تنها قالب شعری است که مصراع هایش دو به دو هم قافیه اند«دوگانه» هم نامیده می شودخاص زبان فارسی است واز قدیمی ترین قالب های شعری است. *مناسب ترین قالب برای بیان داستان ها و مطالب طولانی است . مطالب زیر در مورد مثنوی جهت مطالعه بیشتر است


از نظر موضوع به 4 دسته تقسیم می شوند : 1 ـ حماسی و تاریخی ؛مانند :شاهنامه ی فردوسی ، اسکندر نامه ی نظامی گنجه ای 2 ـ اخلاقی و تعلیمی ؛ مانند : بوستان سعدی 3 ـ عاشقانه و بزمی ؛ مانند : خسرو و شیرین ،لیلی و مجنون نظامی


4 ـ عارفانه ؛ مانند : حدیقه ی سنایی ،مثنوی معنوی مولوی ،منطق الطیر عطار نیشابوری


به نام خداوند جان و خرد کزین برتر اندیشه بر نگذرد


خداوند نام و خداوند جای خداوند روزی ده رهنمای


خداوند کیوان و گردان سپهر فروزنده ماه و ناهید و مهر


ز نام و نشان و گمان برتر است نگارنده بر شده پیکر است


به بینندگان آفریننده را نبینی مرنجان دو بیننده را

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

شکل قالب مثنوی :


ـــــــــــــــــــــــــــــــ * ـــــــــــــــــــــــــــــــ *
ــــــــــــــــــــــــــــــــ × ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ×
ــــــــــــــــــــــــــــــــ + ــــــــــــــــــــــــــــــــ +
ــــــــــــــــــــــــــــــــ ÷ ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ÷


دو بیتی : جهت مطالعه


شعری است که از دو بیت تشکیل شده که گاه مصراع سوّم آن قافیه ندارد. *درون مایه و موضوع دوبیتی:عاشقانه وعارفانه


*رایج ترین قالب در میان روستاییان است. دو بیتی را در فارسی،ترانه می گویند.


نمونه هایی از شعرهای « باباطاهر» که در قالب دوبیتی سروده شده است :


یکی درد و یکی درمان پسندد / یکی وصل و هجران پسندد


من از درمان و درد و وصل و هجران / پسندم آنچه را جانان پسندد


شکل قالب دوبیتی :


ـــــــــــــــــــــــــــــــــ * ــــــــــــــــــــــــــــــــ *


ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــ *


چهار پاره

1. شعری است شامل چند دوبیتی با قافیه های مختلف که از نظر معنی باهم ارتباط دارند چهارپاره معمولاً مصراع‌های زوج هم قافیه‌اند؛ به عبارتی دیگر چهارپاره، دوبیتی‌هایی است با قافیه‌های متفاوت که از نظر معنی با هم ارتباط دارند و فقط مصراع‌های زوج هم قافیه است، وزنش آزاد است و پس از مشروطیت در ایران رواج یافته درون مایه‌ی چهارپاره بیشتراجتماعی است. این نوع شعر در روزگار معاصر پدید آمده ست .

نمونه ای از قالب شعری چهار پاره

صبح یک روز نوبهاری بود روزی از روز های اول سال


بچه ها در کلاس جنگل سبز جمع بودند دور هم خوشحال


بچه ها گرم گفت و گو بودند باز هم در کلاس غوغا بو


هر یکی برگ کوچکی در دست باز انگار زنگ انشا بود


تا معلّم ز گرد راه رسید گفت با چهره ای پر از خند


باز موضوع تازه ای داریم "آرزوی شما در آینده"

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

'''شعر نیمایی'' سبکی از شعر معاصر فارسی است که نخستین نمونه شعر نو در ادبیات فارسی بوده و برآمده از نظریه ادبی [[نیما یوشیج]] شاعر معاصر ایرانی است. * منظومه‌ای بلند و موزون که در آن مشکل قافیه پس از هر چهار مصراع با یک مصراع آزاد حل شده است.* توجه شاعر به واقعیت‌های ملموس و در عین حال نگرشی عاطفی و شاعرانهٔ او به اشیا.
* فرق نگاه شاعر با شاعران گذشته و تازگی و دور بودن آن از تقلید.

مُتَمّم : واژه ای که بعد از حرفِ اضافه می آید .

مانند :


او به مدرسه رفت . مدرسه : متمّم




برخی از حروفِ اضافه : از ـ به ـ با ـ بر ـ در ـ اندر ـ برای ـ از برایِ ـ از بهرِ ...


کبوتر پرواز را در آسمان دوست دارد .


نهاد مفعول حرفِ نشانه حرفِ اضافه متمّم فعل غیراسناد


مسند


به صفت یا حالتی می گویند که به کمک فعل های اسنادی به نهاد نسبت داده می شوند.
فعل هایِ اسنادی (ربطی ) عبارتند از :« است ـ بود ـ بُوَد ـ شد ـ گشت ـ شَوَد ـ باشد ـ باد ـ هست ـ نیست »


* روشِ پیدا کردنِ مُسند:به اوّل فعلِ اسنادی،کلمه هایِ « چگونه؟ » یا « چی ؟ » اضافه می کنیم و مُسند را به دست می آوریم؛


مانند : انقلابِ دینی و فرهنگی در آثارِ نویسندگانِ پس از انقلابِ اسلامی نیز


جلوه گر شد. چگونه شد = جلوه گر = مُسند


مثال : هم نشینِ نیک ، بهتر از تنهایی است .


نهاد مسند فعلِ اسنادی (ربطی)


« انواع حروف در زبان فارسی»


حروف خودشان معنای مستقلی ندارند بلکه وظیفه ی آن ها نشان دادن اجزای دیگر است وکار آنها پیوستن جمله ها و کلمه ها به یکدیگر


1 ـ حروف اضافه : مانند : از ـ به ـ با ـ بر ـ در ـ برای ـ از برای ـ بهر ـ از بهرِ ـ بدونِ


اندر ـ جز ـ مگر ـ مثل ـ بی ـ سویِ ـ ـ به منظورِ ـ از پیِ ـ به وسیله یِ ـ


به سانِ ـ ـ مانندِ ـ همانندِ ـ همچو ـ همچون و ...


و به واژه ی بعد از حرف اضافه « متمّم » می گویند.


2 ـ حرف نشانه : مانند « را » نشانه ی مفعول


3 ـ حرف ربط ( پیوند ) : مانند : و ـ که ـ تا ـ ولی ـ چون ـ امّا ـ نیز ـ اگر ـ اگرچه ـ بلکه ـ پس و ...


6 ـ پسوندِ « ـَ ک » و انواع آن :یکی از پسوند های معروفی که به اسم می چسبد و واژه ی غیرساده می سازد،پسوندِ« ـَ ک» است که مفهوم هایِ مختلفی را در کلمه به وجود می آورد.


انواعِ ـَ ک در زبان فارسی :


1 ـ نشانه ی تصغیر : مفهومِ کوچکی و خُردی را می رساند . مانند : بامَک ( بام + ـَ ک ) به معنیِ (بامِ کوچک ) موارد 2تا 5 جهت دانستنی های بیشتر است


2 ـ نشانه ی ترحّم و دلسوزی: . مانند: طفلَک (طفل+ ـَ ک) به معنیِ(طفلِ ترحُّم انگیز) 3 ـ نشانه ی شباهت :مفهومِ شباهت به چیزی را ،نشان می دهد.مانند: پشمَک (پشم+ ـَ ک)به معنیِ (نوعی به شکلِ الیاف پشم )


4ـ نشانه ی حالت : مفهومِ حالت وچگونگی را، بیان می کند.مانند: نرمَک(نرم + ـَ ک)به معنیِ(به صورتِ نرم)


5 ـ نشانه ی تحقیر و توهین : مفهومِ توهین را با خود دارد.مانند:مردَک (مرد+ ـَ ک)به معنیِ(مردپَست وفرومایه)
* مثال هایی برایِ پسوندِ تصغیر ( کوچکی):

شاخَک (شاخ + ـَ ک ) = شاخه ی کوچک/ اتاقَک ( اتاق + ـَ ک ) = اتاقِ کوچک/بامَک ( بام + ـَ ک ) = بامِ کوچک / داستانَک ( داستان + ـَ ک ) = داستانِ کوچک/شهرَک ( شهر+ ـَ ک ) = شهرِ کوچک / مُرغَک ( مرغ + ـَ ک ) = مرغِ کوچک / کمانَک (کمان + ـَ ک ) = کمانِ کوچک/زاغَک ( زاغ + ـَ ک ) = زاغِ کوچک / پیامَک ( پیام + ـَ ک ) = پیامِ کوچک

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

فعل


فعل درجمله جايگاه اسنادي را اشغال مي كند. یعنی به نهاد اسناد داده می شود یا کلمه ای را به نهاد اسناد می دهد وبه تنهایی یا به کمک وابسته هایی ، درآن واحد اغلب چهار مفهوم دلالت می کند:1- مفهوم شخص 2- مفهوم افراد یا جمع 3- مفهوم زمان 4- یکی ازمفهوم های زیر :


الف) انجام دادن یاانجام گرفتن کاری


سعید کتاب رابرد (می برد). شیشه شکست (نشکست).


ب) واقع شدن کاری برکسی یا چیزی


علی کشته شد(نشد).


ج) پذیرقتن حالتی یا صفتی :


هوا سرد شد(نشد). محسن بیمار شد(نشد).


د) اسناد ، یعنی نسبت دادن صفتی یا حالتی بر کسی یا چیزی:


محسن بیمار است (نیست). هوا گرم بود (نبود).


ه) وجود داشتن :


آنجا چیزی هست . دراتاق کسی نیست.


و) مالکیت ودارا بودن:


من کتاب دارم . پروین کیف داشت .


وقتی فعل به کار می رود هر چهار مفهوم را درآن واحد می رساند: مثلا در« رفتند » این چهار مفهوم وجود دارد: شخص غایب که فاعل وکننده ی کار است ، جمع (نه یکی بودن ) فاعل ،مفهوم زمان گذشته وعمل «رفتن » .