آموزشی دستور زبان فارسی|طلایه کاربر نگاه

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

اين نوع مقوله ها در جمله هاي مركب نيز در حالت بنيادي(در جايگاه مفعول صريح) با نشانه ي «را» ظاهر مي شوند.


( دبير مقدم، ص39)


«دبير مقدم» به حضور «را» در حالت ديگري ( غير بنيادي ) نيز اشاره مي كند. وي معتقد است كه در زبان فارسي به خصوص گونه گفتاري فرايند بسيار زايايي وجود دارد كه عنصري ( كلمه يا گروهي ) را از بطن جمله به آغاز آن جمله حركت داده و[گاهي] در جايگاه اوليه آن عنصر ،ضمير هم مرجع آن قرار مي گيرد كه به آن «فرايند مبتدا ساز » مي گويند . وي اين فرايند را صورت كلي تر فرايند هاي«فك اضافه» و «استنساخ»4 مي داند.( همان، ص41)


وي به دو نوع فرايند مبتدا ساز ضمير گذار (نمونه هاي20و21 ) و فرايند مبتدا ساز ضميرنا گذار(نمونه ي22 ) قائل است.


20- همسايه ، مهمانش (مهمان همسايه) آمد.


21- همسايه رو 5 ، مهمانش ُ (و) ديدم.


22- امشبُ (و) اينجا باش. .( همان، ص41)


به اعتقاد وي يك گروه اسمي از هر جايگاه نحوي بجز جايگاه فاعل مي تواند پس ازعملكرد فرايند مبتدا ساز ضمير گذار يا ضميرنا گذار يا هردو مبتدا واقع شده و در نتيجه با «را » ظاهر شود. از نظر وي اين مبتدا ها زمينه ساز و صحنه آراي خبري است كه در پي مي آيد. وي اصطلاح «مبتداي ثانويه » را براي توصيف اين وظيفه ي كلامي« را » برگزيد.( همان، ص43)وي در حوزه ي كلام ، فاعل را «مبتداي اوليه» و مفعول صريح را«مبتداي ثانويه » معرفي مي كند.(همان ،37)


«ماهوتيان» نيز خاطر نشان مي كند كه «را» براي برجسته سازي اغلب با قيد زمان و مفعول غير مستقيم به كار مي رود كه در اين صورت عنصري كه برجسته شده به آغاز جمله منتقل مي شود. (ماهوتيان،ص118)


23- امشبُ(و)كمال اينجا مي مونه.


24- شام رو امشب مهمان ما باش. (ماهوتيان ، ص118)

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

«دبيرمقدم» در بخشي از پژوهش مفصل خود به اين موضوع اشاره نمود كه در زبان فارسي در هر جايگاه نحوي مي توان ساخت موصولي ( گروه اسمي داراي جمله واره ي موصولي)داشت. بعلاوه فرايند مبتدا ساز مي تواند كل ساخت موصولي را از هر جايگاه نحوي حركت داده آن را در ابتداي جمله ي پايه قرار دهد. شرط عملكرد اين فرايند آن است كه موصوف(اسم (هسته)داراي جمله واره ي وابسته) در ساخت موصولي با فاعل جمله (جمله واره)موصولي هم مرجع نباشد. به ترتيب موصوف با مفعول جمله واره ي موصولي در نمونه هاي (25الف و ب) و با متمم درنمونه هاي (26الف و ب) و با فاعل درنمونه هاي (27الف و ب) هم مرجع است.


25-الف) گ.ا.[ ‌مردي [كه ما ديروز ديديم]] ، معلم است.


ب) گ.ا.[مردي رو[ كه ما ديروز ديديم]] ، معلم است.


26-الف- گ.ا. [مردي [كه من بهش نامه نوشتم]] ، معلم است.


ب- گ.ا. [مردي رو [كه من بهش نامه نوشتم]] ، معلم است.


27- الف- گ.ا. [مردي [كه با من صحبت كرد]] ، معلم است.


*ب- گ.ا. [مردي رو[ كه با من صحبت كرد]] ، معلم است. .(همان،صص 48-46)

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

به طور كلي دبير مقدم معتقد است كه در فارسي امروز حضور« را » در جمله چه در حالت بنيادي (بعد از مفعول صريح)و چه در حالت غير بنيادي (اسم هاي مبتدا شده) هم به حوزه ي نحو و هم به حوزه ي كلام بستگي دارد. .(دبير مقدم،صص 53-52)


«مشكوۀ الديني»ضمن بررسي كاركرد نحوي نشانه ي «را» ، كاربرد آن را به دنبال جمله ي وابسته نادرست يا غير عادي مي داند. نمونه ي( 29الف )را نادرست و( 29ب) را درست مي دانند.


29-الف- بيشتر مردم روزهاي تعطيل پايان هفته كه از كار فارغ هستند را با خانواده مي گذرانند.


ب- بيشتر مردم روزهاي تعطيل پايان هفته را كه از كار فارغ هستند با خانواده مي گذرانند.


وي جاي حرف نشانه ي« را» را در گروه اسمي به صورت زير مشخص نمود؛


30-گروه اسمي+ را ← اسم + وابسته ي صفتي + وابسته ي اسمي + وابسته ي بدلي + وابسته ي حرف اضافه اي + را + جمله ي وابسته.( مشكوۀ الديني،ص197)


4) ملاحظات نظري


بعد از آشنايي اجمالي با كاركرد نحوي« را» ضرورت دارد كه ساختمان گروه اسمي را كه در نقش مفعولي ، نشانه ي «را » مي پذيرد به خوبي معرفي نماييم تا بتوانيم توصيف و توجيهي دقيق از جايگاه واقعي «را» ارايه نماييم.


4-1) گروه اسمي


از ديدگاه زبان شناسان گروه اسمي از يك اسم به عنوان هسته و يك يا چند وابسته تشكيل مي شود كه وجود هسته اجباري و وجود وابسته، اختياري است.


31- گروه اسمي ← ( وابسته پيشين ) هسته ( وابسته پسين )


شايد بتوان گفت كه گروه اسمي، تكرار پذيرترين گروه در جمله است زيرا نقش هاي نحوي متنوعي را در جمله مي پذيرد.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

) وابسته ها ي پيشين

32-الف) صفت اشاره : اين ، آن....


ب) اعداد شمارشي؛ - اصلي : يك ، دو... - ترتيبي : نخستين يا اولين ، دومين


پ) صفت عالي : بزرگترين ...


ث) صفت مبهم : هر ، هيچ ...


ج) صفت پرسشي : چه ، كدام ...


چ) صفت تعجبي : عجب ، چه ...


خ) شاخص : دكتر ، مهندس ...


4-2-2)وابسته هاي پسين اسم


الف) گروه اسمي :


اسم يا گروه اسمي مي تواند پس از هسته ظاهر شود.


33-الف- روشِ رفعِ مشكلات


ب- دانش آموزانِ اين مدرسه


« روش » ، هسته و « رفع مشكلات » وابسته پسين ( گروه اسمي ) است. ( باطني صفحه 155 و غلامعلي زاده صفحه 64 )


گروه اسمي مي تواند در درون گروه اسمي به طور نامحدود تكرار شود اما بالفعل يا در عمل چنين گروهي ساخته نمي شود( باطني صفحه 155 )


هرگاه صحبت از گروه اسمي بشود منظور اسم، ضمير و گروه اسمي است در واقع هر سه نقش هاي يكسان مي پذيرند. ( غلامعلي زاده صفحه 66 )

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

پ)گروه صفتي :


صفت يا گروه صفتي نيز يكي ديگر از وابسته هاي پسين اسم است





گ.ا.


اسم گ.ص.





محدوديتهاي بسيار ويژه




34- محدوديت هاي بسيار ويژه











پ ) حرف تعريف نامعين ( ي نكره ):


35- اتومبيلي بسيار زيبا


ت) گروه حرف اضافه دار:


در واقع يكي از نقش هاي گروه حرف اضافه دار، وابسته ي پسين اسم يا گروه اسمي است. گروه حرف اضافه دار، خود متشكل از يك حرف اضافه و يك گروه اسمي است.





گ.ا.


هسته وابسته


اسم گ . ح.





علاقه به مطالعه ي كتاب







36- علاقه ي به مطالعه ي كتاب

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

ث) جمله واره موصولي :


هرگاه يك جمله ي كامل به منظور توصيف اسم يا گروه اسمي در جايگاه وابسته ي پسين آن ظاهر گردد آن را جمله واره موصولي نامند.


37- كودكاني كه در اين قبيل مدارس آموزش مي بينند، در آينده موفق خواهند شد.


جمله واره ي كه «در اين .... مي بينند» وابسته ي پسين « كودكان » مي باشند .


مشخصه ي اين جمله واره وجود پيوند «كه» در آغاز آن است، كه آن را با اسم هسته پيوند مي زند. (غلامعلي زاده ، ص 74 )


به اعتقاد غلامعلي زاده ، آن گروه اسمي كه حاوي يك جمله واره ي موصولي باشد، گروه اسمي ناهمپايه است. ( همان ،ص 74 )گروه اسمي ناهمپايه در هر جايگاهي كه امكان ظهور اسم يا گروه اسمي در آن وجود دارد مي تواند ظاهر شود. (همان، ص 156 )


«صفوي» به نقل از كومري، جمله واره ي (بند) موصولي را در اصل جمله اي پيرو مي داند كه اطلاعاتي را در مورد عنصري از جمله ي پايه كه به آن « هسته » (head) گفته مي شود، در خود دارد. (صفوي، ص145 )


باطني بر اساس نظريه ي مقوله و ميزان به اين جمله ي وابسته كه در درون گروه اسمي قرار مي گيرد« بند واژگون مرتبه» مي گويد .چراكه طبق سلسله مراتب ، گروه در ساختمان بند بكار مي رود و آن را مي سازد در حالي كه اينجا برعكس عمل كرد، بند در ساختمان گروه به كار رفت. ( باطني، صص 160-158 )


5) تجزيه و تحليل


با توجه به آنچه در بخش ملاحظات نظري مطرح گرديد؛ جمله واره ي موصولي يكي از وابسته هاي پسين در گروه اسمي است و چنين گروه اسمي كه داراي جمله واره ي موصولي باشد از ديدگاه زبان شناسان امروزي در حكم يك اسم يا گروه اسمي است يعني در جمله در نقش وكاركرد يك اسم يا گروه اسمي ايفاي نقش مي كند.


حال گروه اسمي داراي جمله واره ي موصولي ( كتابي كه مفيد است) و معادل آن (كتاب مفيد) را به ترتيب در جمله هاي( ) در نقش هاي نهاد ، مسند ، مفعول ، متمم به كار مي بريم تا نكته ي بالا را ثابت كنيم.


38- الف- كتاب مفيد ، بهترين دوست انسان است.


ب-كتابي كه مفيد است ، بهترين دوست انسان است.


39-الف- بهترين دوست انسان ، كتاب مفيد مي باشد.


ب- بهترين دوست انسان ، كتابي كه مفيد است، مي باشد


40- الف- دانش آموزان كتاب مفيد را مي خوانند.


ب- دانش آموزان كتابي كه مفيد است را مي خوانند.


پ- دانش آموزان كتابي رو كه مفيد است مي خوانند


41- الف- دانش آموزان از كتاب مفيد استفاده مي كنند.


ب- دانش آموزان از كتابي كه مفيد است استفاده مي كنند.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

از ديدگاه مقوله و ميزان( و از ديدگاه گشتاري (گشتار ارتقا يا جابجايي و حذف و استنساخ) فرايند حركت جمله ي وابسته (پيرو) به درون جمله ي پايه به عبارتي منطقي تر به درون گروه اسمي را مي توان توجيه كرد. جمله ( 42الف ) را به كمك گشتار حذف( حذف گروهي كه در دو جايگاه يا دو نقش در جمله پايه و پيرو تكرار شدند) به جمله ( 42ب ) تبديل مي كنيم و سپس به كمك گشتار ارتقا (جابجايي) به درون جمله پايه انتقال مي دهيم كه جمله (42پ ) بدست مي آيد.ودر جمله ي(42ت) وابسته ي پسين گروه اسمي«آن كتاب داستاني» مي شود و با هم يك گروه اسمي بزرگتري را تشكيل مي دهند و چون اين گروه اسمي نسبت به فعل پايه (خواندم) نقش مفعولي دارد، «را» در پايان آن ظاهر مي شود. به نظر نگارنده اين فرايندها با اين اصلِ اقتصادي زباني و كم كوشي كه انسان ها با صرف كمترين انرژي به مقصود خود برسند ، همخواني دارد.


42- الف-آن كتاب داستان را خواندم كه آن كتاب داستان را سال قبل منتشركردند.


ب- آن كتاب داستان را خواندم كهØ سال قبل منتشركردند.


پ- آن كتاب داستاني را كه سال قبل منتشر كردند، خواندم.


ت-آن كتاب داستاني كه سال قبل منتشر كردند را، خواندم.


بر اساس آنچه مطرح شد ،درچنين جمله هاي مركبي(Complex sentence) گروه اسمي «آن كتاب داستاني» نيست بلكه « آن كتاب داستاني كه سال قبل منتشر كردند» مي باشد. با دقت به موقعيت اين گروه اسمي با فعل پايه (خواندم) متوجه مي شويم كه نقش مفعولي دارد؛


سئوال ؛ چه چيزي خواندم؟ جواب؛ آن كتاب داستاني كه سال قبل منتشر كردند.


اما اگر اين گروه اسمي در جايگاه نهاد قرار بگيرد ديگر در پايان جمله واره ي موصولي «را» نمي آيد و حتي موجب توليد جمله ي نادستوري مي شود. مانند نمونه هاي زير؛


* 43- گ.ا.[كتاب داستاني كه سال قبل منتشر كردندُ (و)] ، ناياب شد.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

* 44-گ.ا. [واحد ي كه ارايه داندُ(و)]مرا آزار مي داد.


پس طبيعي است كه گويشوران زبان فارسي به طور ناخودآگاه «را» را در انتهاي گروه اسمي (يعني بعد از جمله واره ي وابسته ) به كار برند و اين همان اعتقادي است كه در ذهن(توانش زباني) گويشوران هيچ خطايي وجود ندارد.


در دستور سنتي واحد نقش نحوي را «كلمه» مي دا نستند نه «گروه»، در نتيجه چنين فرايندي را نمي توانستند توجيه كنند در حالي كه در زبان شناسي جديد (در كتب زبان فارسي متوسطه نيز به درستي اين موضوع را به تصوير كشيدند) جايگاه نحوي(نهاد ، مفعول ،متمم ....) را به گروه اختصاص مي دهند نه كلمه.


اگر مروري دوباره به توجيهاتي كه توسط دستور نويسان و حتي بعضي از زبان شناسان داشته باشيم متوجه مي شويم كه آنها مفعول را كلمه نظر مي گرفتند نه گروه . به همين دليل نمي توانستند در اين خصوص توجيهي صحيح و منطقي ارائه نمايند.


نجفي با همين ديدگاه سنتي ، حتي معتقد است كه نشانه «را» بعد از متمم اسم نيز نبايد بيايد.


البته متمم اسم را كه جز گروه اسمي است نبايد با گروه متممي (گروه حرف اضافه دار) كه در نقش متمم اختياري و اجباري قرار مي گيرند، اشتباه گرفت.


اما همان طور اشاره كرديم(← 4-2-2ت) يكي از وابسته هاي پسين اسم ، متمم ( گروه حرف اضافه دار)مي باشد كه در اكثر موارد جدايي ميان هسته و وابسته ي متممي آن ، موجب تغيير معنايي و حتي نادستوري شدن جمله مي گردد. در نمونه (45 ب )جابجايي «را» موجب تغيير معنايي گرديد.


45-الف- انتقادِ از شما را نمي پسندم.


ب-انتقاد را از شما نمي پسندم.


اما در نمونه ي( 46-ب)جابجايي «را» موجب نادستوري شدن جمله گرديد.


46- الف – هميشه توجه به صحبت هاي استاد را ملاك يادگيري مي دانم.


*ب – هميشه توجه را به صحبت هاي استاد ملاك يادگيري مي دانم.


پس با توجه به اين ديدگاه زبانشناسي حضور« را »در پايان گروه اسمي (داراي متمم و جمله واره موصولي ) مطابق با قواعد نحوي زبان ماست و هرگز در اين نوع كاربرد تخطي صورت نگرفت.(دبير مقدم ، ص 50 و كريمي ، ص 34)


بعد از اثبات اين فرايند كه چرا نشانه ي «را » در پايان گروه اسمي داراي جمله واره ي موصولي مي آيد سئوالي ديگري در پيش رو داريم كه چرا كاربرد «را» در دو جايگاه( هم بد از هسته (موصوف) و هم بعد از جمله واره ي موصولي) ، دستوري مي نمايد؟ هم نمونه ي ( 47الف ) و هم نمونه ي ( 47ب ) دستوري است و حتي نمونه ي (47پ ) هم به كار مي رود.


47-الف-كتاب داستاني رو كه سال قبل منتشر كردند، خواندم.


ب -كتاب داستاني كه سال قبل منتشر كردندُ(و) ، خواندم.


پ -كتاب داستاني رو كه سال قبل منتشر كردندُ (و)، خواندم.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

همان طور كه در بخش (←3-2) اين مقاله درديدگاه دبير مقدم مطرح شد، هر گاه گروه اسمي به وسيله فرايند مبتدا ساز ، مبتداي ثانويه ي قرار گرفت بدون توجه به اينكه آن گروه اسمي نسبت به فعل پيرو يا پايه، نقش مفعولي داشته باشد ، «را » ظاهر مي شود. با اين شرط كه ضمير هم مرجع با موصوف در درون جمله ي موصولي نقشي فاعلي نداشته باشد . نمونه هاي (27-25)


با توجه به نمونه هايي كه نگارنده با آن برخورد داشته و گاهي خود نيز به طور ناخودآگاه آن را بكار بـرده ،(همكاران محترم واهل فن نيز با كمي دقت در كلام خود و ديگران متوجه اين رخداد خواهند شد) معتقد است كه در جمله هاي از نوع (47پ) گاهي «را» به طور همزمان در هر دو جايگاه ظاهر مي شود. هر چند در مقاله ي ارزشمند دبير مقدم به طور مستقيم به آن اشاره نشده است اما مي توان چنين فرايندي را توجيه كرد. به شكل زير؛


در جايگاه اول (بعد از داستاني) به خاطر مبتداي ثانويه شدن و در جايگاه دوم به خاطر مفعول فعل «خواندم » امكان ظهور مي يابد.


اما اگرگروه اسمي نسبت به فعل پايه ، نقش مفعولي نداشته باشد در جايگاه دوم هرگز«را» ظاهر نمي شود. با حضور آن ، جمله ي نادستوريتوليد مي شود. مانند جمله هاي (48 و49 )


*48- آن كتاب داستاني رو كه سال قبل منتشر كردندُ(و)، ناياب شد.


* 49- مردي كه من بهش نامه نوشتمُ(و) ، معلم است.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

به اعتقاد وي ساخت موصولي( گروه اسمي داراي جمله واره ي موصولي) پس از منفك شدن از جمله ي پايه ، به عنوان يك واحد مستقل عمل مي كند و امكان و عدم امكان «را» با موصوف در اين ساخت ، بستگي به نقش نحوي عنصر هم مرجع با آن موصوف در درون جمله ي موصولي دارد. در صورتي كه ضمير هم مرجع با موصوف نقشي غير از فاعل (مفعول صريح و غير صريح ) داشته باشد «را» الزاماً با موصوف ساخت موصولي ظاهر مي گردد. (دبير مقدم،صص 48-46)


به اعتقاد نگارنده اگر هر دو شرايط را دارا باشد يعني هم ضمير هم مرجع با آن در جمله ي موصولي نقش مفعول صريح و غير صريح داشته باشد و هم خود گروه (همراه با جمله ي موصولي اش) نسبت به فعل پايه نقش مفعولي داشته باشد ، «را» مي تواند در هر دو جايگاه ظاهر شود.


6) خلاصه و نيتجه گيري ؛


بهره گيري از دستاورد هاي علم زبان شناسي ، در شناخت و توصيف زبان فارسي، امري اجتناب ناپذيراست و ضرورت دارد كه مؤلفين محترم ،در تأليف بخش دستور زبان فارسي اهتمام بيشتري در بهره گيري از اين دستاوردها به خرج دهند و علاوه بر آن به اين دستاورد ها و يافته كه كاملاً علمي هستند اعتقاد داشته باشند و مابقي بخش هاي كتاب زبان فارسي (بياموزيم ها ، بخش نگارش و املا) را نيز با اين يافته هاي علمي هماهنگ نمايند تا كتابي متناقض نما ! تاليف نگردد چراكه در غیر این صورت مطالعه و تدريس اين بخش ها چيزي جز صرف هزينه و اتلاف وقت و... نيست.


در توانش زباني هيچ گويشوري خطا و اشتباهي وجود ندارد.كاربرد نشانه ي «را» نيز از اين قاعده مستثني نيست. اهل زبان به درستي و البته ناخودآگاه نشانه ي «را» را در جایگاه صحيح آن به كار مي برند بدون اينكه از قواعد نحوي زبان تخطي كرده باشند.


نمونه ا ي را(مثال 2) كه «بياموزيم» كتاب آن را به عنوان يك نمونه ا ي ناصحيح از كاربرد نشانه ي «را» مطرح نموده است و هيچ توجيه منطقي در مورد ناصحيح بودن آن ارائه نداده است ، ازديدگاه زبان شناسي جمله اي كاملاً دستوري است. توجيهي كه دستور نويسان سنتي در اين مورد ارائه نمودند ناشي از ديدگاه سنتي شان مي باشد كه جايگاه مفعول را به كلمه اختصاص مي دهند نه گروه و همينطور ناشناخته بودن ساختمان گروه .


در توصيف ساختمان گروه، مشخص گرديد كه جمله واره ي موصولي يكي از وابسته هاي پسين آن مي باشد. اين نوع گروه(داراي جمله واره ي موصولي) ، مانند ساير گروه ها مي تواند نقش هاي مختلف نحوي بپذيرد.


اگر اين گروه نسبت به فعل پايه يا اصلي نقش مفعولي داشت ، نشانه ي «را» در پايان آن نيز مي تواند بكار رود. اگر هسته (موصوف) نسبت به فعل جمله ي موصولي ،نقش مفعولي يا متممي(نقش غير از فاعل) داشته باشد نشانه ي «را» بعد از هسته (موصوف) مي آيد اگر هر دو شرايط را دارا باشد يعني هم ضمير هم مرجع با آن در جمله ي موصولي نقش مفعول صريح و غير صريح داشته باشد و هم خود گروه(همراه با جمله ي موصولي اش) نسبت به فعل پايه نقش مفعولي داشته باشد ، «را» مي تواند در هر دو جايگاه ظاهر شود.