آموزشی دستور زبان فارسی|طلایه کاربر نگاه

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

نقش متممی:


متمم اسمی است که همراه یکی از حروف اضافه می آید و توضیحی درباره فعل می دهد:


معصوم از خانه به مدرسه رفت.


منصور مشق هایش را در کلاس با خودکار در دفترش نوشت.


متمم نیز مانند نهاد و مفعول گاهی ضمیر یا صفت است نه اسم:


علی از من کتابی گرفته است.


من از راننده ای آدرس شما را گرفتم.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

کاربردها و نقش های اسم در جمله

منبع: ستور زبان فارسی تالیف گیوی و انوری

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

یک فعل با دو نام دستوری





1. چرا فعل « میخورد » در خارج از جمله هم میتواند سوم شخص مفرد ماضی استمراری باشد وهم سوم شخص مفرد مضارع اخباری؟

2. چرا فعل «میفهمید» در خارج از جمله ‌هم میتواند سوم شخص مفرد ماضی استمراری باشد وهم دوم شخص جمع مضارع اخباری ؟

الف : اول این که بن مضارع در هر دو مشهود است و تا این جا در کتاب استاد سلطانی گرد فرامرزی آمده است .

اما : از مصدر «خوردن» چرا همانند مصدر « فهمیدن»

ساخت مشترک به دست نمیآید؟

ب – در مورد بند اول یعنی فعل «میخورد» چون از مصدر «خوردن»

با مصوت آغازین ضمه آمده است بنابراین سوم شخص مفرد ماضی استمراری آن با سوم شخص مفرد مضارع اخباری آن یکسان است.

ج – ولی در مورد بند دوم یعنی فعل « میفهمید» چون از مصدر «فهمیدن»با مصوت آغازین فتحه آمده است بنا براین سوم شخص مفرد ماضی استمراری آن با دوم شخص جمع مضارع اخباری آن یکسان است.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

قواعد ترکیب

اهداف یادگیری:

آشنایی با ساختمان هجا در زبان فارسی

تبیین قاعده ی واجی

آشنایی با قواعد هم نشینی، قواعد نحوی و قواعد معنایی و قواعد کاربردی

در طرح های گذشته آموختیم که کوچک ترین واحد زبان واج است و بزرگترین واحد زبان جمله.


با قرار گرفتن واج ها در کنار هم تکواژ و واژه ساخته می شود اما باید توجه داشت که برای قرار گرفتن واج ها در کنار هم قواعد دقیقی وجود دارد؛ پس:


نمی توان هر واجی را در کنار واج دیگر قرار داد و از آن تکواژ ساخت.


چگونه یک فرد می آموزد که چه واج هایی باید در کنار هم قرار گیرند تا شکل درست یک کلمه را شکل دهد؟


هر کودکی از ابتدا با قواعد زبان خودش از طریق اطرافیان آشنا می شود و لذا آشنایی ذاتی هر فارسی زبانی با زبان خودش، قواعد واجی زبان را به وی می آموزد.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

ساختمان « هجا» :

الگوهای هجایی در زبان فارسی سه صورت دارد:


1- صامت + مصوت

را، با


2- صامت + مصوت+ صامت

من، کر


3- صامت + مصوت + صامت + صامت

برد، سرد


حال بیان یک نکته ضروری است:


ساخت هر نوع کلمه ای با الگوهای یاد شده صحیح نیست؛ زیرا:


واج هایی که واجگاه مشترک یا نزدیک به هم دارند، معمولا نمی توانند بدون فاصله کنار هم قرار گیرند؛ مثلا: واج های ب. پ. چ/ش. ت. د به هم نزدیک هستند و لذا نمی توانند در یک هجا در کنار هم قرار گیرند، به این قاعده ، قاعده ی واجی می گویند.

در واژه هایی هم چون « پچش » و « تدش» که حروف آن واجگاه مشترک دارند، الگوی هجایی رعایت شده است اما قاعده ی واجی رعایت نشده است.


پس اولین قاعده ی موجود در زبان فارسی برای ساخت یک واژه ، قاعده ی واجی است.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

تمرین:

در هر کلمه به الگوی هجایی آن دقت کنید:

صداقت

صامت + مصوت + صامت+ مصوت بلند + صامت + مصوت + صامت

سبد

صامت+ مصوت + صامت + مصوت + صامت

کتابخانه

صامت + مصوت+ صامت+ مصوت بلند + صامت + صامت+ مصوت بلند+ صامت+ مصوت

خوددار

صامت + مصوت + صامت+ صامت + مصوت بلند+ صامت

فریبا

صامت + مصوت + صامت + مصوت + صامت+ مصوت بلند

لـ*ـذت

صامت + مصوت + صامت + صامت+ مصوت +صامت

سرآمد

صامت +مصوت+ صامت+ مصوت بلند+ صامت+ مصوت + صامت


مرحله ی بعدی پس از قاعده ی واجی، قواعد هم نشینی است.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

قواعد هم نشینی :

تک واژها و واژه هایی که با توجه به قواعد واجی ساخته می شوند، در ساختن یک عبارت یا یک جمله به کار می روند که در این مرحله واژه ها باید بر اساس قواعد هم نشینی در کنار هم قرار گیرند؛ مانند : آن دو سوار کار دلاور


حال می خواهیم بدانیم آیا در چگونگی چینش این واژه ها در یک گروه اسمی می توان تغییراتی ایجاد کرد؟


انجام این تغییرات محدود است؛ زیرا :


هیچ زبانی از همه ی امکانات هم نشینی واژه ها و ت کواژهایش استفاده نمی کند و ترکیب های بالقوه ای که امروز کاربرد ندارند جزو ذخیره های زبان هستند که ممکن است روزی اهل زبان بخواهند از آن استفاده کنند.

یکی از این ذخایر زبانی که در گذشته کاربرد نداشته اما امروزه از آن به ویژه در متون ادبی استفاده می شود، کاربرد صفت قبل از اسم است؛ مانند: عمیق دریا ی بیکران، ساده آسمان آبی.


مرحله ی بعدی قواعد نحوی است؛ یعنی پس از آن که گروه ها بر اساس قواعد هم نشینی تولید شدند، باید بر اساس قواعد نحوی در کنار هم قرار گیرند تا یک جمله ی صحیح ساخته شود؛ مانند: دانش آموزان به ترتیب به کلاس می روند.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

اکنون به جملات زیر دقت کنید :

خودش به کتاب خانه رفت( به جای آن که گفته شود: او به کتابخانه رفت )/ او برادر او را دید( به جای آن که گفته شود: او برادر خود را دید).


فیـلتـ*ـر بعدی قواعد معنایی است که جمله را از نظر معنایی بررسی می کند و چنان چه از لحاظ معنایی صحیح باشد به آن اجازه ی تولید می دهند؛ مانند: ستاره ها آسمان را برید( این جمله از نظر معنایی نادرست است )

ستاره ها آسمان را زیبا می کنند( جمله ی صحیح )


و آخرین مرحله قواعد کاربردی است که بر اساس آن جملات با توجه به موقعیت به کار بـرده می شوند؛ مانند: کجا رفته ای؟ آسمان زیباست ( کاربرد نادرست )

کجارفته ای؟ به خانه ی دوستم رفته ام ( کاربرد صحیح )


تست:


کدام گزینه صحیح است ؟


الف) یک گل آن زیبا

نادرست از جهت قواعد هم نشینی

ب) پچب

نادرست از جهت قواعد نحوی


ج) چطوری؟ به مدرسه می روم

نادرست از جهت قواعد معنایی


د) زهرا لباس مدرسه شکست

نادرست از جهت قواعد هم نشینی

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

ساخت واژه

اهداف یادگیری:

آشنایی با ساخت درونی واژه

آشنایی با کلمات ساده و مرکب و مشتق

آشنایی با پیشوند و پسوند


دستور زبان به دو بخش عمده تقسیم می شود:


1- صرف

2- نحو

چنان چه بخواهیم اجزای یک واژه را مورد بررسی قرار دهیم در واقع به بخش صرفی آن پرداختیم.


تکواژ چیست؟

واژه از واحدهایی تشکیل می شود که به آن ها تکواژ می گویند؛ مانند: دلپذیر

دل + پذیر( از دو تکواژ ساخته شده است ).


تکواژ واحد معناداری است که به واحدهای معنی دار کوچک تر بخش پذیر نباشد.

تکواژ به دو دسته تقسیم می شود:


1- تکواژ آزاد

2- تکواژ وابسته

هر تکواژ آزاد خود یک کلمه است؛ مانند: بینش

بین: تکواژ آزاد/ ش: تکواژ وابسته

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

حال می خواهیم بدانیم کلمه ی ساده، مرکب و مشتق چیست؟


کلمه ی ساده کلماتی هستند که از یک تکواژ ساخته شده اند؛ مانند: دیوار


کلمه ی مرکب کلمه ای است از افزودن دو یا چند تکواژ آزاد ساخته می شود؛ مانند: بیابان گرد

بیابان + گرد


کلمه ی مشتق کلمه ای است از ترکیب یک تکواژ آزاد و یک یا چند تکواژ وابسته به وجود می آید؛ مانند: نامهربان

نا+ مهربان


تکواژهای وابسته را با توجه به اینکه قبل یا بعد از تکواژ آزاد اید ، پیشوند و پسوند می نامند؛ مانند: بی محبت

بی ( پیشوند ) / کارمند

مند( پسوند )


ترکیب تکواژ آزاد با یک یا چند « وند» - ساخت کلمه ی مشتق- به دو منظور انجام می گیرد:


1- ساختن کلمات تازه ( ساخت واژه ی اشتقاقی )

2- آماده سازی کلمه برای قرار گرفتن در ساختار نحوی جمله ( ساخت واژه ی تصریفی )

کارکرد اصلی ساخت واژه های اشتقاقی

واژه سازی برای غنی کردن واژگان زبان و رفع کمبودهای واژگانی ان است.


کارکرد اصلی ساخت واژه های تصریفی

آماده سازی کلمه برای قرار گرفتن در جمله؛ مانند: با لبخند زیباتر می شوی.