متون ادبی کهن قطعات کمال‌الدین اسماعیل

[Diba]

زبزرگوارا! من ترک مدح گفتن تو

اگر کنم نه ز تقصیر ، از اضطرار کنم

عطای شعر چو از تو جفا و جور بود

ضرورتست که خاموشی اختیار کنم

 

[Diba]

سرورا من بفّر دولت تو

خواجۀ چرخ را غلام کنم

دست اگر در زنم به فتراکت

بر سر آسمان لگام کنم

سایه ات گر مرا دهد نیرو

تیغ خورشید در نیام کنم

همّتت گر کند مرا یاری

زور بر چرخ نیل فام کنم

گر تو در سایة خودم گیری

ترک اقلیم صبح و شام کنم

چون که شادی و همّتت نوشم

از شفق می ز مهر جام کنم

شکر انعام تو از آن بیشست

که به تقریر آن قیام کنم

نیک دانی که من نیم ز آنها

که ز کس آرزوی خام کنم

یا به اومید سیم و زر هرگز

خدمت هیچ خاص و عام کنم

یا ز بی برگی ار بخواهم مرد

بطمع بر کسی سلام کنم

ملک عالم اگر مرا باشد

همه در عرض ننگ و نام کنم

این بود عادتم که تا بتوان

زندگانی باحترام کنم

لیک اگر بینم از کسی کرمی

تا زیم بردرش مقام کنم

وان کزو بوی مردمی آید

خدمت او علی الدّوام کنم

کرمت را اشارتی کردم

تا از او کار خود بکام کنم

گفتمش گر تو یار من باشی

من بر افلاک احتشام کنم

چند نوعم ز تو تقاضاهاست

ابتدا گویی از کدام کنم؟

ذکر مرسوم اوّل آغازم

یا نخستین حدیث وام کنم

کرمت گفت:روتو فارغ باش

هر دو امروز من تمام کنم

 

[Diba]

من بر آن بودم کزین پس منصب صدر کبیر

گوشوار گوش سازم طوق این گردن کنم

چون به سعی او بود ادرار و مرسومم روان

خدمت دربانی ار فرمایدم کردن کنم

چون طمع کردست در ادرار و در مرسوم من

پس بدستوری کنون آغاز گـه خودن کنم

 

[Diba]

من که شب و روز گنه می کنم

بندگی حرص و شره می کنم

شرم ندارم که به موی سپید

نامۀ اعمال سیه می کنم

نیست ز من باز پس افتاده تر

از چپ و از راست نگه می کنم

نیّت توبت کنم و بر عقب

ای یکی معصیه ده می کنم

طعمۀ سگ را نپسندد خرد

آنچه منش توشۀ ره می کنم

طرفه تر اینست که بر درگهش

عذر گنه هم به گنه می کنم

با همه نا اهلی خود گـه گهی

بر در او پشت دوته می کنم

هم نشوم از کرمش نا امید

گر چه همه کار تبه می کنم

 

[Diba]

من بی برگ از تو این یک بار

شاخ بی برگ و بار می خواهم

خرد و در هم شکسته بی سببی

دست و پایی هزار می خواهم

زان درختی که در زمستانها

میوه آرد ببار می خواهم

میوۀ آن درخت نار بود

دان که من خود چه نار می خواهم

تا از این لفظ فهم آن نکنی

کز تو دار چنار می خواهم

تخت مرّیخ شاه می جویم

اسب آتش سوار می خواهم

وین هم از غایت خریّ منست

که ز گلزار خار می خواهم

مرکب تند و تیز آتش را

علفی خوشگوار می خواهم

در سرای من ارچه هست عزیز

صلتی سخت خوار می خواهم

تر و خشک آنچه هست در همه حال

خالی از انتظار می خواهم

 

[Diba]

ای بزرگی که کامرانی تو

از خدا بر دوام میخواهم

تا همه خواجه تاش من باشد

اخترانت غلام می خواهم

بختیان سپهر را هر هفت

در کف تو زمام می خواهم

از برای حصول اغراضت

همّت از خاص و عام می خواهم

کرّۀ چرخ را که توسن خوست

زیر ران تورام می خواهم

تا که باشم بخدمتت نزدیک

بفلک بر مقام می خواهم

دوست کامیّ من همه زانست

که تو را دوستکام میخواهم

گـه بمدح تو کلک می گیرم

گـه بیاد تو جام می خواهم

من کنون ز احمقی چنان شده ام

که ز خلق احترام می خواهم

بر گروهی سلام می نکنم

وز گروهی سلام می خواهم

چون درآیم بمحفل و بروم

از بزرگان قیام می خواهم

با اکابر بمجلس خلوت

گفت و گوی و پیام می خواهم

با سخایت چو پخته شد کارم

آرزوهای خام می خواهم

چرخ بر من جفا بسی کردست

زو کنون انتقام می خواهم

همچو کار تو زندگانی خویش

بسی تکلّف بکام می خواهم

احتشامی گرفته ام در سر

کارکی با نظام می خواهم

چیست تفسیر خویشتن داری

من بدان احتشام می خواهم

رخنه را انسداد می جویم

ریش را التیام می خواهم

سیم چندان که جمع داند شد

از حلال و حرام می خواهم

خویشتن را بهر صفت که بود

از عداد کرام می خواهم

از برای خورش بمطبخ خویش

وقت وقتی طعام می خواهم

مختصر همچو مردمان خود را

خواجگیّ تمام می خواهم

از کف ساقیان سیم اندام

رطلهای مدام می خواهم

بـ..وسـ..ـه یی نیز گر برد فرمان

زان لب لعل فام می خواهم

می خرم اسب و می فروشم خر

چه کنم بانگ و نام می خواهم

از برای نشست خاصۀ خویش

مرکبی خوش خرام می خواهم

از هلالش رکاب می سازم

وز معجزّه ش ستام می خواهم

گرچه بر زینتش دست من تنگست

به ازینش حزام می خواهم

لیک با این بلندی همّت

که ز اشتر سنام میخواهم

طمع از دانۀ تو هم نبرم

وین همه بهر دام میخواهم

از تو بسیار چیز خواهم خواست

خود ندانم کدام می خواهم

وقت را از برای مرکب خاص

از تو زین و لگام میخواهم

تا نگویی همان گداست که بود

بصلت نی بوام میخواهم

داند ایزد که دایم از پی تو

دولت مستدام می خواهم

 

[Diba]

من که در خانه منزوی شده ام

عذر خویش از گـ ـناه می خواهم

دست از خواستن بداشته ام

که نه مال و نه جاه می خواهم

نه اگر زین شکسته تر باشم

مددی از سپاه می خواهم

نه گر از تشنگی بخواهم مرد

شربتی آب چاه می خواهم

نه اگر صد هزار ظلم کشم

دادی از پادشاه می خواهم

نه اگر می کنند صد دعوی

بیّنت یا گواه می خواهم

نه همی داو خواهم اندر نرد

نه بشطرنج شاه می خواهم

نه گر اینجا مقام خواهم ساخت

به بزرگان پناه می خواهم

نه اگر عزم رفتنم باشد

از کسی برگ راه می خواهم

لیک یک حاجتم بنزد تو هست

گر تو گویی بخواه می خواهم

اسب بیچاره سخت درمانده ست

بهر او از تو کاه می خواهم

امر معروف شرط اسلامست

عذر این هم بگاه می خواهم

 

[Diba]

گر خواجه ز بهر ما بدی گفت

ما چهره ز غم نمی خراشیم

ما جز که ثنای او نگوئیم

تا هر دو دروغ گفته باشیم

 

[Diba]

ز روزگار بیک ره کرانه می جویم

ملول گشته ام از خود بهانه می جویم

چهار حدّ وجودم مخالفان دارند

ره برون شو خود زان میانه می جویم

بان سوهان بر تیغ می زنم خود را

خلاص خویش ز چنگ زمانه می جویم

به پای خویش به دام بلا نهادم سر

گمان مبر که در این دام دانه می جویم

خلاف طبع جهان از جهان طمع دارم

نه جایگاه منست این، کرانه می جویم

فلک بمن دل غمگین همی بنگذارد

من از زمانه دل شادمانه می جویم

اگر چه مرغ دلم را شکسته شد پر و بال

فراز قبّۀ چرخ آشیانه می جویم

دلم از این ظلمات حواس بگرفتست

ره گریز از این بالکانه می جویم

بمانده ام متحیّر درین نشیمن خاک

غریب و سر زده ام راه خانه می جویم

طمع ببین که بدین پنج روزه مایة عمر

سریر مملکت جاودانه می جویم

ز تنگنای زمینم هزار آسیبست

برای خوشـی‌ فراخ آسمانه می جویم

سلامتی، پس اگر نیست ،بازگشتی خوب

به آرزوی یکی زین دوگانه می جویم

چو آستانۀ راه منست هستی من

بچابکی گذر از آستانه می جویم

 

[Diba]

پریر جود تو با من حدیث بخشش کرد

ز بهر آنکه منش شکر جاودان گویم

من از تکلّف گفتم که نی معاذالله

که من ثنای تو از بهر سوزیان گویم

بگویش خویش فرو گوی از زبان رهی

تو کار خویش همی کن که من خود آن گویم