شعر دیوان اشعار مولوی مولانا

[:Osenwt]

بخش ۳۷ - آتش کردن پادشاه جهود و بت نهادن پهلوی آتش کی هر که این بت را سجود کند از آتش برست​

​

آن جهود سگ ببین چه رای کرد

پهلوی آتش بتی بر پای کرد​

کانک این بت را سجود آرد برست

ور نیارد در دل آتش نشست​

چون سزای این بت نفس او نداد

از بت نفسش بتی دیگر بزاد​

مادر بتها بت نفس شماست

زانک آن بت مار و این بت اژدهاست​

آهن و سنگست نفس و بت شرار

آن شرار از آب می‌گیرد قرار​

سنگ و آهن زآب کی ساکن شود

آدمی با این دو کی ایمن بود​

بت سیاهابه‌ست در کوزه نهان

نفس مر آب سیه را چشمه دان​

آن بت منحوت چون سیل سیاه

نفس بتگر چشمه‌ای بر آب راه​

صد سبو را بشکند یکپاره سنگ

و آب چشمه می‌زهاند بی‌درنگ​

بت‌شکستن سهل باشد نیک سهل

سهل دیدن نفس را جهلست جهل​

صورت نفس ار بجویی ای پسر

قصهٔ دوزخ بخوان با هفت در​

هر نفس مکری و در هر مکر زان

غرقه صد فرعون با فرعونیان​

در خدای موسی و موسی گریز

آب ایمان را ز فرعونی مریز​

دست را اندر احد و احمد بزن
ای برادر وا ره از بوجهل تن

 

[:Osenwt]

بخش ۳۸ - به سخن آمدن طفل درمیان آتش و تحریض کردن خلق را در افتادن بتش
یک زنی با طفل آورد آن جهود

پیش آن بت و آتش اندر شعله بود​

طفل ازو بستد در آتش در فکند

زن بترسید و دل از ایمان بکند​

خواست تا او سجده آرد پیش بت

بانگ زد آن طفل انی لم امت​

اندر آ ای مادر اینجا من خوشم

گر چه در صورت میان آتشم​

چشم‌بندست آتش از بهر حجاب

رحمتست این سر برآورده ز جیب​

اندر آ مادر ببین برهان حق

تا ببینی عشرت خاصان حق​

اندر آ و آب بین آتش‌مثال

از جهانی کآتش است آبش مثال​

اندر آ اسرار ابراهیم بین

کو در آتش یافت سرو و یاسمین​

مرگ می‌دیدم گـه زادن ز تو

سخت خوفم بود افتادن ز تو​

چون بزادم رستم از زندان تنگ

در جهان خوش‌هوای خوب‌رنگ​

من جهان را چون رحم دیدم کنون

چون درین آتش بدیدم این سکون​

اندرین آتش بدیدم عالمی

ذره ذره اندرو عیسی‌دمی​

نک جهان نیست‌شکل هست‌ذات

و آن جهان هست شکل بی‌ثبات​

اندر آ مادر بحق مادری

بین که این آذر ندارد آذری​

اندر آ مادر که اقبال آمدست

اندر آ مادر مده دولت ز دست​

قدرت آن سگ بدیدی اندر آ

تا ببینی قدرت و لطف خدا​

من ز رحمت می‌کشانم پای تو

کز طرب خود نیستم پروای تو​

اندر آ و دیگران را هم بخوان

کاندر آتش شاه بنهادست خوان​

اندر آیید ای مسلمانان همه

غیر عذب دین عذابست آن همه​

اندر آیید ای همه پروانه‌وار

اندرین بهره که دارد صد بهار​

بانگ می‌زد درمیان آن گروه

پر همی شد جان خلقان از شکوه​

خلق خود را بعد از آن بی‌خویشتن

می‌فکندند اندر آتش مرد و زن​

بی‌موکل بی‌کشش از عشق دوست

زانک شیرین کردن هر تلخ ازوست​

تا چنان شد کان عوانان خلق را

منع می‌کردند کآتش در میا​

آن یهودی شد سیه‌رو و خجل

شد پشیمان زین سبب بیماردل​

کاندر ایمان خلق عاشق‌تر شدند

در فنای جسم صادق‌تر شدند​

مکر شیطان هم درو پیچید شکر

دیو هم خود را سیه‌رو دید شکر​

آنچ می‌مالید در روی کسان

جمع شد در چهرهٔ آن ناکس آن​

آنک می‌درید جامهٔ خلق چست
شد دریده آن او ایشان درست

 

[:Osenwt]

بخش ۳۹ - کژ ماندن دهان آن مرد کی نام محمد را صلی‌الله علیه و سلم بتسخر خواند​

آن دهان کژ کرد و از تسخر بخواند

مر محمد را دهانش کژ بماند​

باز آمد کای محمد عفو کن

ای ترا الطاف و علم من لدن​

من ترا افسوس می‌کردم ز جهل

من بدم افسوس را منسوب و اهل​

چون خدا خواهد که پردهٔ کس درد

میلش اندر طعنهٔ پاکان برد​

ور خدا خواهد که پوشد عیب کس

کم زند در عیب معیوبان نفس​

چون خدا خواهد که‌مان یاری کند

میل ما را جانب زاری کند​

ای خنک چشمی که آن گریان اوست

وی همایون دل که آن بریان اوست​

آخر هر گریه آخر خنده‌ایست

مرد آخربین مبارک بنده‌ایست​

هر کجا آب روان سبزه بود

هر کجا اشکی روان رحمت شود​

باش چون دولاب نالان چشم تر

تا ز صحن جانت بر روید خضر​

اشک خواهی رحم کن بر اشک‌بار

رحم خواهی بر ضعیفان رحم آر​

 

[:Osenwt]

بخش ۴۰ - عتاب کردن آتش را آن پادشاه جهود​

رو به آتش کرد شه کای تندخو

آن جهان سوز طبیعی خوت کو​

چون نمی‌سوزی چه شد خاصیتت

یا ز بخت ما دگر شد نیتت​

می‌نبخشایی تو بر آتش‌پرست

آنک نپرستد ترا او چون برست​

هرگز ای آتش تو صابر نیستی

چون نسوزی چیست قادر نیستی​

چشم‌بندست این عجب یا هوش‌بند

چون نسوزاند چنین شعلهٔ بلند​

جادوی کردت کسی یا سیمیاست

یا خلاف طبع تو از بخت ماست​

گفت آتش من همانم ای شمن

اندر آ تا تو ببینی تاب من​

طبع من دیگر نگشت و عنصرم

تیغ حقم هم بدستوری برم​

بر در خرگهٔ سگان ترکمان

چاپلوسی کرده پیش میهمان​

ور بخرگه بگذرد بیگانه‌رو

حمله بیند از سگان شیرانه او​

من ز سگ کم نیستم در بندگی

کم ز ترکی نیست حق در زندگی​

آتش طبعت اگر غمگین کند

سوزش از امر ملیک دین کند​

آتش طبعت اگر شادی دهد

اندرو شادی ملیک دین نهد​

چونک غم‌بینی تو استغفار کن

غم بامر خالق آمد کار کن​

چون بخواهد عین غم شادی شود

عین بند پای آزادی شود​

باد و خاک و آب و آتش بنده‌اند

با من و تو مرده با حق زنده‌اند​

پیش حق آتش همیشه در قیام

همچو عاشق روز و شب پیچان مدام​

سنگ بر آهن زنی بیرون جهد

هم به امر حق قدم بیرون نهد​

آهن و سنگ هوا بر هم مزن

کین دو می‌زایند همچون مرد و زن​

سنگ و آهن خود سبب آمد ولیک

تو به بالاتر نگر ای مرد نیک​

کین سبب را آن سبب آورد پیش

بی‌سبب کی شد سبب هرگز ز خویش​

و آن سببها کانبیا را رهبرند

آن سببها زین سببها برترند​

این سبب را آن سبب عامل کند

باز گاهی بی بر و عاطل کند​

این سبب را محرم آمد عقلها

و آن سببهاراست محرم انبیا​

این سبب چه بود بتازی گو رسن

اندرین چه این رسن آمد بفن​

گردش چرخه رسن را علتست

چرخه گردان را ندیدن زلتست​

این رسنهای سببها در جهان

هان و هان زین چرخ سرگردان مدان​

تا نمانی صفر و سرگردان چو چرخ

تا نسوزی تو ز بی‌مغزی چو مرخ​

باد آتش می‌شود از امر حق

هر دو سرمست آمدند از خمر حق​

آب حلم و آتش خشم ای پسر

هم ز حق بینی چو بگشایی بصر​

گر نبودی واقف از حق جان باد

فرق کی کردی میان قوم عاد​

هود گرد مؤمنان خطی کشید

نرم می‌شد باد کانجا می‌رسید​

هر که بیرون بود زان خط جمله را

پاره پاره می‌گسست اندر هوا​

همچنین شیبان راعی می‌کشید

گرد بر گرد رمه خطی پدید​

چون بجمعه می‌شد او وقت نماز

تا نیارد گرگ آنجا ترک‌تاز​

هیچ گرگی در نرفتی اندر آن

گوسفندی هم نگشتی زان نشان​

باد حرص گرگ و حرص گوسفند

دایرهٔ مرد خدا را بود بند​

همچنین باد اجل با عارفان

نرم و خوش همچون نسیم یوسفان​

آتش ابراهیم را دندان نزد

چون گزیدهٔ حق بود چونش گزد​

ز آتش خواهــش نـفس نسوزد اهل دین

باقیان را بـرده تا قعر زمین​

موج دریا چون بامر حق بتاخت

اهل موسی را ز قبطی وا شناخت​

خاک قارون را چو فرمان در رسید

با زر و تختش به قعر خود کشید​

آب و گل چون از دم عیسی چرید

بال و پر بگشاد مرغی شد پرید​

هست تسبیحت بخار آب و گل

مرغ جنت شد ز نفخ صدق دل​

کوه طور از نور موسی شد به رقـ*ـص

صوفی کامل شد و رست او ز نقص​

چه عجب گر کوه صوفی شد عزیز
جسم موسی از کلوخی بود نیز

 

[:Osenwt]

بخش ۴۱ - طنز و انکار کردن پادشاه جهود و قبول ناکردن نصیحت خاصان خویش​

این عجایب دید آن شاه جهود

جز که طنز و جز که انکارش نبود​

ناصحان گفتند از حد مگذران

مرکب استیزه را چندین مران​

ناصحان را دست بست و بند کرد

ظلم را پیوند در پیوند کرد​

بانگ آمد کار چون اینجا رسید

پای دار ای سگ که قهر ما رسید​

بعد از آن آتش چهل گز بر فروخت

حلقه گشت و آن جهودان را بسوخت​

اصل ایشان بود آتش ز ابتدا

سوی اصل خویش رفتند انتها​

هم ز آتش زاده بودند آن فریق

جزوها را سوی کل باشد طریق​

آتشی بودندمؤمن‌سوز و بس

سوخت خود را آتش ایشان چو خس​

آنک بودست امه الهاویه

هاویه آمد مرورا زاویه​

مادر فرزند جویان ویست

اصلها مر فرعها را در پیست​

آبها در حوض اگر زندانیست

باد نشفش می‌کند کار کانیست​

می‌رهاند می‌برد تا معدنش

اندک اندک تا نبینی بردنش​

وین نفس جانهای ما را همچنان

اندک اندک دزدد از حبس جهان​

تا الیه یصعد اطیاب الکلم

صاعدا منا الی حیث علم​

ترتقی انفاسنا بالمنتقی

متحفا منا الی دار البقا​

ثم تاتینا مکافات المقال

ضعف ذاک رحمة من ذی الجلال​

ثم یلجینا الی امثالها

کی ینال العبد مما نالها​

هکذی تعرج و تنزل دائما

ذا فلا زلت علیه قائما​

پارسی گوییم یعنی این کشش

زان طرف آید که آمد آن چشش​

چشم هر قومی به سویی مانده‌ست

کان طرف یک روز ذوقی رانده‌ست​

ذوق جنس از جنس خود باشد یقین

ذوق جزو از کل خود باشد ببین​

یا مگر آن قابل جنـ*ـسی بود

چون بدو پیوست جنس او شود​

همچو آب و نان که جنس ما نبود

گشت جنس ما و اندر ما فزود​

نقش جنسیت ندارد آب و نان

ز اعتبار آخر آن را جنس دان​

ور ز غیر جنس باشد ذوق ما

آن مگر مانند باشد جنس را​

آنک مانندست باشد عاریت

عاریت باقی نماند عاقبت​

مرغ را گر ذوق آید از صفیر

چونک جنس خود نیابد شد نفیر​

تشنه را گر ذوق آید از سراب

چون رسد در وی گریزد جوید آب​

مفلسان هم خوش شوند از زر قلب

لیک آن رسوا شود در دار ضرب​

تا زر اندودیت از ره نفکند

تا خیال کژ ترا چه نفکند​

از کلیله باز جو آن قصه را
واندر آن قصه طلب کن حصه را

 

[:Osenwt]

بخش ۴۲ - بیان توکل و ترک جهد گفتن نخچیران بشیر​

طایفهٔ نخچیر در وادی خوش

بودشان از شیر دایم کش‌مکش​

بس که آن شیر از کمین می در ربود

آن چرا بر جمله ناخوش گشته بود​

حیله کردند آمدند ایشان بشیر

کز وظیفه ما ترا داریم سیر​

بعد ازین اندر پی صیدی میا

 

[:Osenwt]

بخش ۴۳ - جواب گفتن شیر نخچیران را و فایدهٔ جهد گفتن​

گفت آری گر وفا بینم نه مکر

مکرها بس دیده‌ام از زید و بکر​

من هلاک فعل و مکر مردمم

من گزیدهٔ زخم مار و کزدمم​

مردم نفس از درونم در کمین

از همه مردم بتر در مکر و کین​

گوش من لایلدغ المؤمن شنید
قول پیغامبر بجان و دل گزید

 

[:Osenwt]

بخش ۴۴ - ترجیح نهادن نخچیران توکل را بر جهد و اکتساب​

جمله گفتند ای حکیم با خبر

الحذر دع لیس یغنی عن قدر​

در حذر شوریدن شور و شرست

رو توکل کن توکل بهترست​

با قضا پنجه مزن ای تند و تیز

تا نگیرد هم قضا با تو ستیز​

مرده باید بود پیش حکم حق

تا نیاید زخم از رب الفلق​

 

[:Osenwt]

بخش ۴۵ - ترجیح نهادن شیر جهد و اکتساب را بر توکل و تسلیم

​

​

گفت آری گر توکل رهبرست

این سبب هم سنت پیغمبرست​

گفت پیغامبر به آواز بلند

با توکل زانوی اشتر ببند​

رمز الکاسب حبیب الله شنو

از توکل در سبب کاهل مشو​

 

[:Osenwt]

بخش ۴۶ - ترجیح نهادن نخچیران توکل را بر اجتهاد​

قوم گفتندش که کسب از ضعف خلق

لقمهٔ تزویر دان بر قدر حلق​

نیست کسبی از توکل خوب‌تر

چیست از تسلیم خود محبوب‌تر​

بس گریزند از بلا سوی بلا

بس جهند از مار سوی اژدها​

حیله کرد انسان و حیله‌ش دام بود

آنک جان پنداشت خون‌آشام بود​

در ببست و دشمن اندر خانه بود

حیلهٔ فرعون زین افسانه بود​

صد هزاران طفل کشت آن کینه‌کش

وانک او می‌جست اندر خانه‌اش​

دیدهٔ ما چون بسی علت دروست

رو فنا کن دید خود در دید دوست​

دید ما را دید او نعم العوض

یابی اندر دید او کل غرض​

طفل تا گیرا و تا پویا نبود

مرکبش جز گردن بابا نبود​

چون فضولی گشت و دست و پا نمود

در عنا افتاد و در کور و کبود​

جانهای خلق پیش از دست و پا

می‌پریدند از وفا اندر صفا​

چون بامر اهبطوا بندی شدند

حبس خشم و حرص و خرسندی شدند​

ما عیال حضرتیم و شیرخواه

گفت الخلق عیال للاله​

آنک او از آسمان باران دهد

هم تواند کو ز رحمت نان دهد​